Əhli beytin dostları – Cəlilabadın din şairləri

Cənub böl­gə­sinin pir şai­ri Sey­yid Mir­yu­sif ağa (1887-1975) bü­tün Kər­bə­la şə­hid­lə­ri­nin di­lin­dən mər­si­yə­lər, no­hə­lər, si­nə­zən­lər, dü­beyt­lər və cu­şi­lər yaz­mış­dır. Uzun müd­dət böl­gə­də (xü­su­sən Alar kən­din­də) təş­kil olu­nan Şə­bih mə­ra­sin­lə­rin­də Sey­yid Mir­yu­sif ağa­nın şe­ir­lə­rin­dən is­ti­fa­də olun­muş­dur. Bu bö­yük qə­ləm sa­hi­bi­ni “Ra­ci tə­ra­vət­li şa­ir” də ad­lan­dı­rır­lar.

 

Çə­tin bir hə­yat ya­şa­mış və də­fə­lər­lə təz­yiq­lə­rə mə­ruz qal­mış Sey­yid Mir­yu­sif ağa şəx­si hə­ya­tın­da­kı prob­lem­lə­rə bax­ma­ya­raq, tut­du­ğu haqq yo­lun­dan dön­mə­miş, yaz­mış və ya­rat­mış­dır. Çox tə­əs­süf ki, nə Sey­yid Mir­yu­sif ağa­nın, nə də böl­gə­də ya­şa­yan di­gər din ədə­biy­ya­tı ya­ra­dı­cı­la­rı­nın ədə­bi fəa­liy­yə­ti ye­tə­rin­cə öy­rə­nil­mə­miş­dir. Böl­gə­nin din şa­ir­lə­ri­nin ədə­bi fəa­liy­yə­ti­ni ay­rı­ca araş­dır­ma­ğın, bu ba­rə­də el­mi əsər­lər yaz­ma­ğın vax­tı­dır. Ye­ri gəl­miş­kən de­yim ki, Zey­nəb Alı­hü­seyn­qı­zı­nın şe­ir­lə­rin­də Sey­yid Mir­yu­sif ağa­nın nə­fə­si­ni hiss et­mək müm­kün­dür. Möv­zu ey­ni ol­du­ğu ki­mi, di­lin dia­lek­to­lo­ji xü­su­siy­yət­lə­ri də ya­xın­dır, mən de­yər­dim ki, ey­ni­dir. Bu­nu sa­də tu­tuş­dur­ma apr­dıq­da çox ay­dın şə­kil­də gö­rü­rük:

 

Sey­yid Mir­yu­sif ağa:

Ağ­la­ram, əm­ma, aman ağ­la­ram

Ək­bə­rim öl­müş ca­van ağ­la­ram.

Qu­ru yer­lər­də, tor­paq üs­tün­də

Yox­dur ha­li­mə ya­nan ağ­la­ram,

Qı­lıb göz ya­şın rə­van ağ­la­ram.

 

Zey­nəb Alı­hü­seyn­qı­zı:

Zey­nəb ağ­lar, mən ağ­la­ram, 

Hər gün si­nə­mi dağ­la­ram.

Yer­dən, göy­dən so­raq­la­ram,

Gül­süm de­yər ya­na-ya­na,

Ya­dım­da qal­ma­yan ana. 

 

Kər­bə­la va­qiə­si­ni da­ha can­lı çat­dır­maq üçün ob­raz­lı ifa­də­lə­rə üz tu­tan din şa­ir­lə­ri bir-bi­ri­ni tək­rar­la­mır, ək­si­nə, mü­ra­ci­ət et­dik­lə­ri möv­zu­ya ye­ni­lik­lər gə­ti­rir­lər. Sey­yid Mir­yu­sif ağa İmam Hü­seyn fa­ciə­si­ni “Vay” de­yə xa­tır­la­yır:

 

So­lub gül­lər çə­mən­də gül­lə­rim yox,

Qa­lub məş­gim ya­ram­da əl­lə­rim yox.

Ba­şım pa­rə, bə­dən­də qol­la­rım yox,

Üzüm qan, göz­lə­rim qan,

Can Hü­seyn­can, vay Hü­seyn­can.

 

Şa­ir bu söz­lə­ri Əbəl­fə­zin di­lin­dən söy­lə­yir, bu­na gö­rə də “Vay” ifa­də­si fa­ciə­ni da­ha qa­ba­rıq şə­kil­də çat­dı­rır. Ey­ni ov­qa­tı Zey­nəb Alı­hü­seyn­qı­zı “Lay-lay” de­yə təs­vir edir. Ar­tıq bu təs­vir ha­di­sə­yə da­ha köv­rək mü­na­si­bət bəs­lə­yən qa­dın söy­lə­yi­ci tə­rə­fin­dən ob­raz­laş­dı­rı­lır:

 

Əbəl­fə­zim də öz ba­lam,

Ona da mən lay-lay çal­lam.

Yur­dum, yu­vam ol­du ta­lan,

Lay-lay Hü­sey­nim, Ab­ba­sım…

 

Mə­lək­lə­ri bu mən­zə­rə

En­dir­miş­di göy­dən ye­rə.

Ki, o xa­nı­ma səs ve­rə,

Lay-lay Hü­sey­nim, Ab­ba­sım.

 

Böl­gə­nin din  şa­ir­lə­ri­nin ha­mı­sı İmam Hü­seyn haq­qın­da  ay­rı­ca şe­ir­lər yaz­mış­lar. Sa­də dil­də gö­zəl şe­ir­lər ya­zan və da­ha çox “Ya Rə­su­lal­lah” şei­ri ilə ta­nı­nan Al­mas Ya­nar­qəlb (Fər­zi­yev Al­mas Sər­dar oğ­lu) bu fa­ciə­ni be­lə qə­lə­mə alır:

 

Gəl, ey bə­la­lı dəş­ti­də

Bə­la­ya tuş olan Hü­seyn.

Pey­ğəm­bər ağu­şa alan,

Gül cis­mi doğ­ra­nan Hü­seyn.

 

Di­ni şe­ir­lə­ri ilə böl­gə­də məş­hur olan şa­ir­lər­dən bi­ri mər­hum Kər­bə­la­yı Mi­sir­xan Ab­dul oğ­lu Rə­su­lov­dur. Onun “Üç kim­sə­nə” poe­tik hə­dis­lə­ri Əli, Hü­seyn və Əbəl­fəzl haq­qın­da­dır. Şai­rin “Xey­bər” ad­lı poe­ma­sı isə Pey­ğəm­bə­rin ide­al­la­rı uğ­run­da mü­ba­ri­zə apa­ran İmam Əli­nin şü­ca­ət­lə­ri haq­qın­da­dır.  Şai­rin 1998-ci il­də çap olun­muş “Mə­ni din­lə­yin” ad­lı poe­tik top­lu­sun­da di­ni şe­ir­lər ay­rı­ca böl­mə­də ve­ril­miş­dir. “Əbəl­fəzl”, “Ya Əli”, “Aşu­ra gü­nü” şe­ir­lə­ri son­ra­lar dil­lər əz­bə­ri ol­du. “Aşu­ra gü­nü” şei­ri axı­cı­lı­ğı­na və ahəng­dar­lı­ğı­na gö­rə ada­mı hey­ran edir. Di­gər tə­rəf­dən bu şe­ir­də Aşu­ra gü­nü­nün mə­ziy­yət­lə­ri poe­tik şə­kil­də öz ifa­də­si­ni ta­pır:

 

Ya Əli, bə­zə­nib Kər­bü­bə­la Aşu­ra gü­nü,

Ey­lə­din Kər­bü­bə­la­da na­lə Aşu­ra gü­nü.

 

Ax­ta­rır­dın qətl­ga­hı, səs­lə­yir­din ya Hü­seyn,

Səs ve­rən yox idi sə­nə, ey­lər­din şi­və­ni-şin.

Bir tə­rəf­də sən gö­rən­də Əbəl­fəz­lin bu qə­min,

Ey­lə­din Kər­bü­bə­la­da na­lə Aşu­ra gü­nü.

 

Böl­gə­də bə­da­hə­tən di­ni şe­ir­lər söy­lə­yən, ol­du­ğu di­ni məc­li­sin ahən­gi­nə, ab-ha­va­sı­na uy­ğun möv­zu­lar se­çən və mə­la­hət­li ava­zı ilə ye­rin­də­cə gö­zəl şe­ir­lər qo­şub-dü­zən  şa­ir­lər­dən bi­ri Ye­ga­nə Qa­ra­ye­va­dır. Cəlilabad rayonunun Alar kəndində dünyaya göz açan Yeganə Qarayevanın dini şeirləri oxucu qəlbinə ona görə tez yol tapır ki, bu şeirlər həddindən artıq sadədir. Yeganə onları bədahətən yaradır və öz gözəl səsiylə o qədər oxuyub ki, artıq dinləyicilər bu şeirləri əzbər bilirlər:

 

Əlim əldən üzüldü,
Karvan yola düzüldü.
Gözüm yaşı süzüldü,
Ağla, bibi, sən ağla.

 

Bu sadəliyin arxasında Yeganənin hamını kövrəldən səsi daya­nır. Şəxsi həyatında çətinliklər görmüş Yeganə yazdığı və bəzən bəda­hə­tən qoşub-düzdüyü mərsiyələri yanıqlı bir səslə, ürək dağlayan bir avazla deyir.

 

Çək­din dər­də, qə­mə mə­ni,

Dər­din de, Zey­nəb ağ­la­sın.

Ana­mın əsir gə­li­ni,

Dər­din de, Zey­nəb ağ­la­sın.

 

Onun “Mir­məm­məd ağa”, “Mir­yu­sif ağa”, “Mir­kə­rim ağa” ki­mi şe­ir­lə­ri ilə ya­na­şı, ürək­lə­ri par­ça­la­yan avaz­la oxu­du­ğu mər­si­yə­lə­ri və no­hə­lə­ri də var. Ye­ga­nə­nin di­li o qə­dər sa­də­dir ki, hət­ta bə­zən bu­ra­da di­li­miz­də və­tən­daş­lıq hü­qu­qu qa­zan­ma­mış ərəb mən­şə­li söz tap­maq ol­mur:

Quru yerdə qalıb nəşin,
Susuz kəsilibdir başın.
Avara qalıb qardaşım,
Qardaşı ölən ağlasın.

 

Qulaq asın, dərdim çoxdu,
Bədənimdə nizə, oxdu.
Durmağa təbim yoxdu,
Qəribi ölən ağlasın.

 

Çox yamandı qardaş dağı,
Necə çəkim bu fərağı?
Bağlı qaldı toy otağı,
Dərdimi bilən ağlasın.

 

Ürəyimə vurdun yara,
Bacıların geyib qara.
Gəlinin qalıb avara,
Gözümü silən ağlasın.

 

Göz dolanır yana-yana,
Oda qalanıb Yeganə.
Hənası dönübdü qana,
Halımı bilən ağlasın.

 

Di­ni şe­ir­lər ya­zan Mir­ka­mil Mir­xə­li­loğ­lu­nun da di­li sa­də­dir. Onun İmam Əli­yə, İmam Hü­sey­nə, Əli­əs­gə­rə, Xa­li­qə, Zey­nə­bə yaz­dı­ğı şe­ir­lər ol­duq­ca ma­raq­lı­dır. Şe­ir­lə­ri­ni Ka­mil, Mir­ka­mil, Se­yid tə­xəl­lüs­lə­ri ilə ya­zan Mir­ka­mil Mir­xə­li­loğ­lu klas­sik ənə­nə­lə­rə sa­diq qa­la­raq “Di­van” ya­rat­mış, əruz vəz­nin­də olan qə­zəl­lə­ri, qə­si­də­lə­ri, mü­xəm­məs­lə­ri, rü­bai­lə­ri və di­gər janr­lar­da olan şe­ir­lə­ri ilə da­ha çox ta­nın­mış­dır. Mər­si­yə­lə­rin­dən bi­rin­də ya­zır:

 

Zül­mün əza­bı çox do­la­nıb ca­nı­ma, Zey­nəb,

Düş­mən su­sa­yıb, bil ki, da­ha qa­nı­ma, Zey­nəb.

 

Ab­bas ça­ğı­rır, get­mə­li­yəm, yox da­ha für­sət,

Müt­ləq ye­ti­şəm ha­ra­yı­na, qal­ma­yım həs­rət.

Sa­la­rım olan Ab­ba­sı­ma qoy­ma­ram min­nət,

Zül­mün əza­bı çox do­la­nıb ca­nı­ma, Zey­nəb,

Düş­mən su­sa­yıb, bil ki, da­ha qa­nı­ma, Zey­nəb.

 

Cəlilabadda di­ni şe­ir­lər ya­zan şa­ir­lə­rin içə­ri­sin­də öz ye­ri olan sə­nət­kar­lar­dan bi­ri el şai­ri Mi­sir Alar­lı­dır. Hü­sey­nov Mi­sir Hi­da­yət oğ­lu da­ha çox el şən­lik­lə­rin­də müx­tə­lif mü­ğən­ni­lə­rin mu­ğam üs­tə ifa et­dik­lə­ri “Ana” şei­ri ilə məş­hur­dur. Am­ma Mi­si­rin şah əsə­ri “Kər­bə­la qəh­rə­man­la­rı” poe­ma­sı­dır. Mi­sir Alar­lı qə­lə­mə al­dı­ğı “Kər­bə­la qəh­rə­man­la­rı” ad­lı poe­ma­sın­da İmam Hü­sey­nin, Əbəl­fə­zin, Qa­sı­mın, Sə­ki­nə­nin, Zey­nə­bin, Əli­ək­bə­rin poe­tik ob­raz­la­rı­nı ya­ra­da bil­miş­dir. Onun bu poe­ma­sı­nı özün­dən əv­vəl di­ni möv­zu­da ya­zıl­mış əsər­lər­dən fərq­lən­di­rən cə­hət poe­ma­nın di­li­nin çağ­daş Azər­bay­can ədə­bi di­li­nin tə­ləb­lə­ri sə­viy­yə­sin­də ol­ma­sı­dır. Poe­ma­nın ya­zıl­ma­sın­da qə­zəl­lər­dən, qoş­ma­lar­dan, hət­ta ba­ya­tı­lar­dan is­ti­fa­də olun­ma­sı əsə­ri oxu­naq­lı et­miş­dir. oxu­cu poe­ma­nın hər han­sı bir his­sə­sin­dən mər­si­yə ki­mi də is­ti­fa­də edə bi­lir. Poe­tik löv­hə­lər ol­duq­ca cəl­be­di­ci­dir. Poe­ma şai­rin “Əf­qan” və “Fə­dai­lər” poe­ma­la­rı ilə bir­lik­də 1997-ci il­də “Kər­bə­la qəh­rə­man­la­rı” ki­ta­bın­da yer alıb. Poe­ma­da­kı ay­rı-ay­rı qə­zəl və mər­si­yə­lər son­ra­lar din­dar­lar tə­rə­fin­dən müx­tə­lif di­ni mə­ra­sim­lər­də söy­lə­nil­mə­yə baş­la­nıl­dı və mər­hum şai­rin sağ­lı­ğın­da şöh­rət tap­dı:

 

Mən ki, gəl­dim, haqq bi­lir, Ku­fə­yə meh­man, ya Hü­seyn,

Ol­ma­dım gəl­mə­yi­mə əs­la pe­şi­man, ya Hü­seyn.

 

Ya­xud:

Nə üçün qop­ma­dı tu­fan, ağa­mız Qa­sım, ha­ra­y?!

Sən də­yən­də ye­rə at­dan, ağa­mız Qa­sım, ha­ra­y?!

 

Ya­xud da:

Qal­mış­dı göz­lə­ri sə­nin yo­lun­da,

Al­la­hın yo­lun­da, di­nin yo­lun­da.

Ay­rıl­dın mey­dan­dan qo­şa qo­lun­dan,

Qur­ban qol­la­rı­na üm­mət, Əbəl­fəz!

 

Bu mis­ra­lar Mi­sir Alar­lı­nın­dır. Zey­nəb Alı­hü­seyn­qı­zı isə bu el şai­ri­nin ədə­bi va­ri­si ki­mi çı­xış edir. Əbəl­fəz haq­qın­da da­ha köv­rək mis­ra­la­ra im­za atır, özü qa­dın ol­du­ğu üçün Kər­bə­la fa­ciə­sin­də şə­hid olan­la­ra on­la­rın ba­cı­la­rı­nın, ana­la­rı­nın, qız öv­lad­la­rı­nın di­lin­dən mü­ra­ci­ət edir. “Ba­cın qur­ban, Əbəl­fə­zim” şei­ri bu qə­bil­dən­dir:

 

Ba­cun qur­ban, Əbəl­fə­zim, 

Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Qol­la­rın dü­şüb ya­nı­na,

Bo­yan­mı­san al qa­nı­na.

Zey­nə­bün qur­ban ca­nı­na,

 Ba­cın qur­ban, Əbəl­fə­zim,

 Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Ay atam oğ­lu, aman­dır, 

Sən­siz ha­lı­mız ya­man­dır. 

Yum­ma gö­zü­nü da­yan, dur, 

Ba­cun qur­ban, Əbəl­fə­zim,

 Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Qan do­lub ala gö­zü­nə, 

Ba­xam­mı­ram gül üzü­nə. 

Dil­lən, de­yim, can sə­si­nə, 

Ba­cın qur­ban, Əbəl­fə­zim, 

Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Sö­züm var­dır da­yan, de­yim, 

Hu­şa gəl bir, oyan de­yim.

Ab­dul­la­ha nə söy­lə­yim,

Ba­cın qur­ban, Əbəl­fə­zim, 

Bu hall­na ne­cə dö­zü­m?

 

Dur, ya­ra­nı mən bağ­la­ram,

Qi­ya­mə­tə­cən ağ­la­ram. 

Bir kəl­mə de, sirr sax­la­ram,

Ba­cun qur­ban, Əbəl­fə­zim,

Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Fə­ra­tı qar­ğa­ram, qar­daş,

Fə­rat­can ağ­la­ram, qar­daş.

Su­yu­na qa­ta­ram qan yaş, 

Ba­cun qur­ban, Əvəl­fə­zim, 

Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Bu gü­nü­nü bi­lən qar­daş,

Mey­da­na tək gə­lən qar­daş.

Qey­rə­tin­dən ölən qar­daş, 

Ba­cun qur­ban, Əbəl­fə­zim,

Bu ha­lı­na ne­cə dö­zü­m?

 

Zey­nəb Alı­hü­seyn­qı­zı­nın  ob­raz­lı ifa­də­lə­ri də güc­lü və tə­sir­li­dir. Mə­sə­lən, şa­ir qəh­rə­ma­nı­nın di­lin­dən de­yir: “Fə­ra­tı qar­ğa­ram, qar­daş, Fə­rat­can ağ­la­ram, qar­daş”. Şe­ir­də­ki “Qan do­lub ala gö­zü­nə, Ba­xam­mı­ram gül üzü­nə” de­yi­mi re­al səh­nə­ni zən­gin bo­ya­lar­la təq­dim edir.

Bölgənin din şairlərinin yaradıcılıq nümunələrinin ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirilməsinə böyük ehtiyac var.

 

Bilal Alarlı HÜSEYNOV,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru