Türkiyəli yazar Əziz Nesin 1975-ci ildə dövrünün məşhur şairi, yazarı və tərcüməçisi Cemal Sürəya ilə kitabları və yazarlığı haqqında söhbət edib. Kulis.az 1976-cı ildə Nesin Vəqfi Ədəbiyyat İlliyi və 1995-ci il “Cümhuriyyət Kitab”da dərc olunan bu söhbət-müsahibəni təqdim edir.
– İndiyə qədər neçə kitab çap etdirmisiniz?
– Altmış iki.
– Maraqlı yaş dövründəsiniz. Bir neçə ildən sonra hüquqi və texniki baxımdan da qocalıq yaşına girəcəksiniz. Siz Türkiyə hüdudlarında yaxşı pul qazanan yazarsınız. Bu yaxınlaşan fenomen haqqında heç düşünürsünüzmü? Necə qəbul edirsiniz?
– İşləməyə bilməyəcək qədər qocalanda maddi cəhətdən nə edəcəyimi düşünmürəm. İndiyə qədər çap etdirdiyim 62 kitabımdan 55-ni Nesin Vəqfinə bağışlamışam (ianə etmişəm – tərc.). Qalan 7 kitabımın çıxacaq təkrar nəşrləri işləyə bilməyəcək qədər qocalacaq günlərimin təminatıdır. Həm də, düşünürəm ki, bundan sonra da çox kitab yaza bilərəm. Bundan sonra yaza biləcəyimə çox inanıram. Sanki indiyə qədər bundan sonra yazacaqlarımın məşqini etmişəm. Bəs, vəziyyət düşündüyümdən pis olsa nə edərəm? Yer kürəsinin belinə yük olmaq istəmirəm. Özümü dünyaya boş-boşuna daşıtdırmamağa qərarlıyam. İşləmədən, faydalı olmadan necə yaşana biləcəyini təsəvvür belə edə bilmirəm. İnsan deyilən şəxs ya yaşadığını bilərək yaşamalı, ya da öldüyünü başqaları bilərək ölməlidir. Düşünürəm ki, qocalığımı çox yaxşı qarşılayacağam. Buyursun gəlsin! Onun üzünə o qədər yaxşı baxacağam ki, çıxıb getmək istəməyəcək.
– Uşaqlıqda yazıçı istedadına sahib olduğunuza inanırdınız?
– Təkcə yazıçılıq istedadı? Bütün istedadlara… Adı üstündə: Uşaqlıq…
– Yazarlığa başladıqdan sonra sənətə baxışınızda dəyişiklik oldu? Sizcə, əsərlərinizdə əsaslı dəyişiklik olub?
– Yazmağa gec başlamışam, otuz yaşımda… İlk kitabım qırx yaşımda çap olunub. 62 kitabın bütün bu təlaşı iyirmi ildə baş verib. Bəlkə də, buna görə sənətə baxışım dəyişməyib. Çünki mən yazmağa başlayanda intellektual şəxsiyyətim artıq formalaşmışdı. Otuz yaşıma kimi dayanmadan yazmışam, amma həvəskar dövrün bu məhsulları çap olunmayıb. Beləliklə də, yazılarımın şagirdlik dövrü gizli qalıb.
Bunu da deməliyəm: Əvvəllər yalnız yazdıqlarımın önəmli olduğunu düşünürdüm. Sonralar inandım ki, necə yazdığım da önəmli olmalıdır. Belə bir dəyişiklik olub, amma bu, əsaslı dəyişiklik hesab olunmamalıdır.
– Hekayələrinizin çoxunda birinci şəxsi danışdırırsınız. Bu öz-özünə baş verir? Yoxsa, sizcə, ayrı səbəbi var?
– Bir neçə il əvvəl hekayələrimə bu prizmadan baxdım: Yarıdan bir qədər çoxu birinci şəxsdə danışır. Lakin birinci şəxsin rəvayəti ilə başlayan əhvalatların çoxu üçüncü şəxsin nəqli ilə davam edir. Bu, hekayənin mövzusunun tələb etdiyi ifadə formasıdır. Məsələn, birinci şəxsin söylədiyi bəzi hekayələrim hardasa ilişib qalır. Boş yerə çalışıram, yaza bilmirəm. Amma bir müddət sonra o hekayəni üçüncü şəxsin dilindən danışdıranda rahatlıqla yaza bilirəm. Bunun əksi də baş verir. Bundan başqa, əgər mövzu bunu tələb edirsə, yumoristik əhvalatların birinci şəxs tərəfindən nəql edilməsi daha təsirli və inandırıcı olur. Çünki birinci şəxsin nəqlində səmimiyyət var. Üçüncü şəxsin nəqli daha sünidir.
Molla Nəsrəddinin lətifələrindən mollanın şəxsiyyətini müəyyənləşdirməyə çalışanlar var. Onların fikrincə, mollanın yalançı, hiyləgər və oğru kimi əsas qəhrəman olduğu lətifələr Molla Nəsrəddinin ola bilməz. Onun adına çıxarılanlardır. Çünki molla əxlaqlı insandır. Lakin bu lətifələrdə Molla Nəsrəddin axmaq, ya da pis adamla əvəzlənir və bununla da zarafatın təsiri artırılır. Mark Tvenin də bir çox hekayələri birinci şəxsin dilindən danışılır. Yumoristik hekayənin qəhrəmanı ələ salınan şəxs olduğu üçün hadisənin ələ salınan adamın dilindən danışılması bəzi mövzular üçün daha səmimi və təsirli olur. Ancaq, məsələn, Don Kixot macərasını özü danışa bilməzdi.
“Zübük” də başına gələnləri özü danışa bilməz. Çünki onların gülməli olması, bir lətifə qaydası olaraq gülünc olduqlarını bilməməkdən irəli gəlir. Amma “Orta oyunu”nda (“Ortalıq tamaşası”, digər adlarıyla “Meydan tamaşası” musiqili və rəqsli türk xalq teatr tamaşasıdır – tərc.) “Şiş papaqlı” (Kavuklu) özünün gülünc olduğunu bilir və tamaşaçıları ilə birlikdə gülünc olmağa çalışır. Qısası deyim, hekayənin birinci, yoxsa üçüncü şəxs tərəfindən nəql edilməsini hekayənin mövzusu, qəhrəmanı müəyyən edir.
– Özünüzə ən yaxın hesab etdiyiniz yazıçı kimdir? Başlayanda kim idi? Ustadınız oldu? Kimlərdi?
– Müasirlərim arasında öz ustadının adını çəkən yazar görməmişəm. Müşahidələrimə əsasən deyirəm: Kim ki, yerli və ya əcnəbi, ustadın təsiri altında qalıbsa, sonradan ona hücum edib, ona asi çıxıb. Ustadlarım əlbət olub. Həvəskarlıq dövründə yazılarım çap olunmadığından hansı ustadların təsiri altında olduğum açıqlanmayıb. Uşaqlıqda Hüseyn Rəhmini çox oxumuşam. Hələ on altı yaşım olanda Hüseyn Rəhmini sevməyə başladım. İndi mənim qorxum budur; İndi məni bəyənənlərin nə vaxtsa yazdıqlarımı bəyənməyəcəkləri… Sonralar Falih Rıfqı üslubu məni çox cəlb etdi. Orta məktəbdə oxuyanda Rəşad Nuridən təsirlənmişdim. Refiq Xalidi də çox sevirdim, hər halda təsirində qalmış olaram.
Mənim üçün həm hekayədə, həm də dramaturgiyada ustadların ustadı Çexovdur. Məncə, Çexovun böyüklüyü ondadır ki, o, heç vaxt böyüklüyünü bəlli etmir. Məsələn, dünyanın ən ağıllı adamı olduğunu bütün dünyaya sübut etməyə çalışmış və sübut da etmiş Bernard Şouya baxın. Edib də nə olub? Mark Tven də zəkasını sübut etməyə səy göstərir. Bir də Şedrin (Mixail Yevqrafoviç Saltıkov-Şedrin – tərc.) var, çox böyük ustaddır… Mən, yəqin ki, onların hamısının təsiri altında olmuşam, hətta bəzilərinə qarşı belə gələrək də olsa…
– Qara yumor, qara komediya deyirlər. Sizcə, qara yumor nədir?
– Bu cür anlayışlarda təriflərdən qaçmaq lazımdır. Amma qara yumorun nə olduğunu təsvir edə bilərik. Qara yumor, düşündürücülüyü güldürücülüyündən üstün olan bir az da kədərli zarafatdır. Acı-acı gülümsədir. Ağlamaqla gülmək, dramla komediya, bir bıçağın iki üzü kimi bir-birinə uzaq və bir-birinə yaxındır; qara yumor bu bıçağın kəskin kənarıdır. Qara yumor insanda acı bir iz buraxır. Qəhqəhəylə güldürməz, gülümsədir. Gülmək və ağlamağın ikiləşdiyi vəziyyətdir; bəziləri üçün gülüş, bəziləri üçün heyifsilənmə.
– İşləyərkən plan qurursunuz? Plana əməl edirsiniz?
– Əlbəttə… Həm də necə planlar! Son formanı alana qədər planımı çox dəyişdirirəm. Planı birdən yaranan hekayələr də yazmışam. Amma romanlarım, xüsusən pyeslərim üçün çoxlu planlar qururam. Təkcə yazarlığımda deyil, həyatımda da planlı olmağa çalışıram.
– Sizə “Molla Nəsrəddin kimi ağlayan adam” deyirlər. Sizcə, bu sözün mənası var?
– İnsanın hər anı onun keçmişindəki anlarının cəmlənməsinin məğzidir. Son bir saniyəmiz içində, o saniyəyə çatana qədər keçən həyat dolu saniyələrimizin biri kimi var. Bu baxımdan o sözün həqiqi mənası var. Nazim türk xalqı üçün deyib bu fikri, “Molla Nəsrəddin kimi ağlayan”… Mənim ən böyük qürurum odur ki, mən hamıdan biriyəm, xalqdanam.
– Tənqidlərin sizə təsiri olub?
– Çox! Hətta axmaq təriflər, iyrənc söyüşlərin belə mənə təsiri olub. Nə qədər pis və ədalətsiz olsa da, hər tənqiddə yenə də bir həqiqət var. Tənqiddən faydalanıram. Tənqidçi, eyni zamanda öz biliyini, psixologiyasını, xarakterini də tənqidə açmış adamdır. İndiyə qədər heç bir tənqidçi mənə qarşı mənim özüm qədər amansız, sərt, incidici olmayıb, ola da bilməz…
– Hekayələrinizlə pyesləriniz arasında bir məsafə, hətta bəzən münasibət fərqi olduğunu deyənlər də var.
– Ədəbiyyatın əhatə dairəsinə düşən janrların eyni şeylər olmadığı qənaətindəyəm. Bunların hamısı da hekayə sənəti olduğundan, yazı və sözlə ifadə edildiyi üçün eyni şey olduğu düşünülür. Musiqi ilə rəssamlıq, poeziya ilə roman, romanla pyes arasında fərq var. Tamaşa, tez-tez edildiyi kimi – arada mənim də etdiyim kimi – səhnələşdirilmiş hekayə deyil. Məsafə fərqi dediyiniz şey, mənim pyeslərimlə hekayələrim arasında səviyyə fərqinin olduğunu söyləməkdirsə, bəzi hekayələrimi nəzərə alsaq, bu mühakimə düzgün ola bilər.
İki mindən çox hekayə yazmışam, bunların yeddi yüzü kitablarıma daxil olub. Buna görə də bəzi hekayələrimlə pyeslərim arasında səviyyə fərqi ola bilər. Amma ümumilikdə dünyagörüşümdə, baxış bucağımda, pyeslərimlə hekayələrim arasında heç bir fərq ola bilməz. Eyni bucaqdan baxsanız, Çexovun hekayələri və pyesləri arasında da fərqlər görə bilərsiniz. Amma, məncə, mahiyyət etibarilə heç bir fərq yoxdur. Görünən fərq, hekayə ilə tamaşa arasında kortəbii olmalı olan fərqdir. Təəssüf ki, bu söz-söhbəti ilk dəfə bir yaxın dostum gündəmə gətirib: “Komediyaya xor baxır, amma pyes yazmağa can atır. Mən heç romandan başqa bir şey yazıram?” deyərdi. Rəhmətliyin niyə belə dediyini bilirdim. Qarşılıq belə verməzdim. Sonradan bir tənqidçi məqaləsində bu söz-söhbətdən istifadə etdi. Beləcə, yayılıb getdi. Özümü müdafiə etmək istəmirəm, xüsusən də dostlarıma qarşı…
– Ədəbiyyatın cəmiyyəti dəyişə biləcəyinə inanırsınız?
– Ədəbiyyat cəmiyyəti birbaşa dəyişə bilməz. Çünki bütün sənətlər kimi o da üst quruluşa aiddir. Halbuki, cəmiyyətin dəyişməsi ictimai quruluşun, maddi bazanın və istehsal münasibətlərinin dəyişməsi deməkdir. Ədəbiyyat cəmiyyəti bilavasitə dəyişməz, hərəkət və irtica yolu ilə cəmiyyətin dəyişməsinə töhfə verər, dəyişikliyi sürətləndirə bilər. Səsləndiyi insanlara cəmiyyəti dəyişdirmə şüurunu çatdıra, onları sosial dəyişikliklərə can atmağa vadar edə bilər. Bu, ədəbiyyatçının sinfi şüurundan asılı olan bir işdir.
– Bir gün belə bir şey demişdiniz: “Bir dövrün romanını yazmaq üçün aradan müəyyən vaxt keçməlidir”. İndi də eyni fikirdəsiniz?
– Bəli. Xüsusilə, roman və pyeslər üçün belədir, məncə. Roman yazmaq üçün mövzu, hadisə, hadisədəki adamlar oturuşmuş olmalıdır. Roman və pyes yazmaq, məncə, həvəsdən çox, rasional, məntiqi işdir. Həvəssizlik demək istəmirəm, amma ağıl, məntiq öndə olmalıdır. Üstəlik, yaşanmış fərdi hadisə romanlaşdırılsa belə, yenə də üstündən müəyyən vaxt keçməlidir, həyat çalxalanıb durulub çöküntüyə çevrilməlidir. Müəllif, yazacağı romana, mövzuya, hadisəyə, insanlara soyuqqanlılıqla baxmağı bacarmalıdır. O, yazdıqlarının həm içində, həm ortasında olmalıdır, həm də onu kənardan, yuxarıdan görə bilməlidir.
– Kitablarınızın yeni nəşrlərindəki mətnlər üzərində dəyişiklik etmək istəyərsiniz?
– Kitablarımın, demək olar ki, hər yeni nəşrində dəyişiklik edirəm. Bəzi hekayələrimi kitablarımdan çıxarıram. Bəzilərini dəyişirəm, bəzilərini yenidən yazıram. Məsələn, “Göyərçin nəcisləri” adlı hekayəmi yenidən yazıb adını “Tebelleş” (“Qırsaqqız” – tərc.) qoydum. Son illər çox kitab çap etdirə bilməməyimin səbəbi də budur. Yeni nəşrlər üçün kitablarımı düzəltmək çox vaxt aparır. On beş ildir ki, redaktə etməyə vaxt tapa bilmədiyim üçün yeni nəşrləri çıxmayan kitablarım var. Məsələn, “Saçqıran”, “Erkək Səbahət”, “Qadın olan Kişi” və s. kimi kitablar… Sonra, bəzən hekayə kitablarımın yeni nəşrlərinə ən son hekayələrimi əlavə etdiyim olur. Ona görə də elə bilirlər ki, mən yeni hekayələr yazmıram. 62 kitabı yaşatmaq, onları daim oxucularla danışdırmaq asan deyil.
Uyğunlaşdıran: Nilufər HACILI
