BİR SEVGİNİN ETİRAFI: FƏLSƏFƏSİNDƏ NƏ DAYANIR

(Şairə Kəmalənin “Məni bağışlama” şeiri haqqında düşüncələr)

Mən iradəsiz deyiləm və yaddaşıma da arxayınam: keçmişə qaytarır məni, ol­muşların həsrətinə aparır və kövrəldir. Ötən əsrin 60-cı-80-ci illərinə. Kənd müəl­­limliyimdən Bakıya gəlib aspiranturaya girmişdim, elmə və publisistikaya atıl­­­mış­dım. Şairlərlə, jurnalistlərlə, yazıçılarla, pedaqoqlarla yaxın ünsiyyətim ya­ran­­­mış­dı. Xüsusilə, gənc yazıçılarla. Redaksiyaya (“Azərbaycan müəllimi” qə­ze­tin­də ça­lışırdım, 1976-1984), üzündə və saçlarında kənd koloritini saxlayan, iri ca­zi­­bəli göz­lərilə məftunedici təsir oyadan, xoş səsli bir gənc xanımla tanış oldum, de­­dilər ki, şeir yazır, müəllimədir, fizikadan dərs deyir 31 saylı tam orta məktəbdə. Ana­­sı Pe­daqoji İnstitutunun dosentidir, tanıdım… Təvazökarlıq edib şeir oxumadı, hət­ta “mən şeir yazmıram” – dedi. Mənim üçün “yazmıram” feili kifayət etdi ki, şair­dir! Ya­nılmamışdım…

İllər keçdi. İmzası müntəzəm göründü, bəstəkarlar onun sözlərinə mahnılar bəs­tələdilər. Və şeir kitabları işıq üzü gördü. Müəllim səriştəsilə də maraqlandım. Va­­­lideynlər və pedaqoqlar bu gənc müəllimədən razılıq etdilər, bu səriştəsilə də se­vin­dim. “Fiziklər və liriklər” adlı geniş məqalə çap etdirdim (70-ci illərdi). İlk mə­sə­­ləni ortaya atdım, məndən 45-50 il sonra Milli Elmlər Akademiyası “ayıldı”, mən isə xatırlanmadım… Amma mən gənc şairə – müəllimə Kəmalə Abıyevanı, onun güclü hisslə qələmə aldığı şeirlərindən süzülüb gələn lirikasını unutmadım. Qə­­­zetlərdə oxuyanda mənə gələn bir hiss də şairənin yaşadığı olmuşlara, ötənlərə və əl yetməyən nəsnələrə aşinalığıdır! Şeir dünəndir, “dünənin” xatirəsindən doğu­lan poetik sızıltıdır. Şeir boş gurultu və tappıltı deyil, qulaq pərdəsinə güc gəlsin. Şeir ürəkdə qövr edən, pak sevgisini itirən sızıltıdır, amma ah – nalə də deyil!

Kəmalə Abıyevada poeziya ona görə canlıdır, misralar diridir, sözlər biçim­li­dir – şairin içindən gələn və bu daxili ahəngi enerjisi ilə oyadan bir nəsnədir. Şeir Kə­­malə üçün bir daha geri qayıtmayan taledir, hansı ki, tale ilə zarafat etməyəsən, özün­dən küsdürməyəsən. “Bağışla”, “Eh, bir yanılma idi” etirafları səndən üz dön­də­­rir. Mən A.Kəmalənin şeirlərində, düzü, sosial möhür axtarmamışam, naməlum mə­murun ərköyünlüyünə gülməyini eşitməmişəm, acizanə şikayətini duymamı­şam, yoxsa o, məni bir oxucu kimi itirərdi. Mən isə şairənin “Məni bağışlama” şei­ri­ni itirərdim. Nə gizlədim, şeiri (“Ədalət” qəzeti, 02.11.2019) payızın bir səhər ça­ğın­­da sübh vaxtı oxudum. Təsadüfdənmi, bəxtimdənmi günəş dan yerində qərar tut­­murdu, buludlar onun qabağını kəsmişdi, amma əbəs cəhd idi. Dünənin qayğıla­rın­­dan sıxılmamışdım, pəncərəmdən aydınca görünən yaşıl yarpaqlı zeytun ağac­la­rı hələ oyanmamışdı, yarpaqlarını: nəvə – nəticələrini ağuşunda qoruyurdu. Bir az­­dan yan – yörəsində gizlənən tüstü axını yarpaqların gözlərini qamaşdıracaqdı. Mən isə Kəmalənin “Məni bağışlama” poetik yarpağının pıçıltısını eşidirdim mis­ra-mis­ra və ürəyimdən keçirirdim ki, vacib idimi bu şeiri oxuyum? Axı, qəzet səhi­fə­­­sində “Ba­ğışlaram”, “Külək saçlım”, “Nə qəribə havadı”, “Getmə demədim”, “Son sev­gim­sən” şeirləri də yer alıb, onlar məgər sənin təştəni söndürməyəcək? Ca­­vabım birmənalı idi? Deyə bilmərəm! Ona görə ki, bu yaşımda içimi silkələdi, hər şeyə tə­slim olmayan xatirələrimi “təslim etdi” və çəkilib kənarda durdu. Ona gö­rə ki, pe­şiman-peşiman bir zaman içimdə doğulmuş və ölmüş gənclik sevgimi ye­nidən qay­tarırdı?

Bu, etirafdırmı, Kəmalə xanım, yoxsa poetik qüdrətin çəkib gətirdiyi xül­ya­dır? Bəlkə heç biridir, sevən insanların son elegiyasıdır? Bu yozum da deyil. Mə­nim, onun haçansa itirdiyi bir həsrətdir? Bəlkə bu, sevən bir insana məxsus enerji­dir – vaxtında yanmayanda, yaxud vaxtsız sönəndə kiçik bir təmasdan zamanı ça­ğı­­rıb gətirir. Bəlkə bu, yalnız sevənlərə xas ali müdriklikdir – üz çevirəndə ən əziz­lə­­diyinə belə “Məni bağışlama” demək cəsarətinə gəlir. Mən indi də bilmirəm niyə “Mə­ni bağışla” dedim və sanki yüngünləşdim, bu, düşündüyüm və özümə arxayın ol­­duğum peşimançılıq idi. Kəmalə xanım isə qadın qəlbilə etiraf edir, kişilərdən ürə­­yinin daha dözümlü olduğuna inandırır. O, həssas duyumla itirilmiş sevginin ürək­­­də ölməmiş, ruhunu – canını heç vaxt tapşırmamış bir möcüzəsinə baş əyir. Se­­­­vən birisi (kişi) təmasa – “əlindən tutmuşuq” fiziki oyanış kimi yanaşa bilər və bu­­­na sevginin ilk simptomları gözüylə yanaşırdı. Antik filosof Platonda belə nəva­ziş hissiyyatın gözəlliyi kimi səciyyəlnir, dərk olunmağa səsləyir. Şərqdə isə hələ mə­­­həbbət – sevgiyə çevrilməmiş vurğunluğun ilkin əlamətləri nəzərə çarpır; əldən tut­ma oğlanda (kişidə) zahiri gözəlliyin cizgiləri birbaşa şüura – yaddaşa ötürülür və hissiyyata çevrilir. Təbii ki, bu fenomenal nəsnə həyata əksərən keçirilmir, ya ki­­­şi, ya da qadın tərəfindən və bu, həsrətdə toxdayır. Şairlərdə (Kəmalə xanım da is­­­tisna deyil) həsrət anlamı poetik obrazı özündə ehtiva edir, mənəvi yaşantı olaraq ma­d­diləşir. Şair neçə-neçə illərdən sonra bu mövzuya təsadüfi qayıtmır, keçmiş sev­­ginin oyanışı təsiri altında da olur, yaxud bir təsadüfi rastlaşma zamanı da. İkin­ci­də, şeir daha həzin, kövrək və kədər bağışlayır; müəllifə də, oxucuya da! Bu “rast­­laşma” – mən bu cür düşünürəm: Şairə Kəmalə xanım şeirin yaranması fakto­run­­dan belə unikal şeiri yaza bilmişdir, keçmişlə indisinin xəyali müşahidəsində:

Bəlkə bu etiraf deyil, itirilmiş sevginin – mənəvi cinayətin atributudur, bunu hər qadın şairə ümumiləşdirmək səlahiyyətinə, daha doğrusu, cəsarətinə malik ol­mur. Şeirin cövhərində sadəcə lirik təəssürat, içimizi göynədən pafos – poetik eh­ti­ras dayan­mır, sevən tərəflərin münasibətlərindəki fiziki görüm və ruh. Bir sev­gi da­şı­yı­cı­sı­nın (oğlanın) zövqü və cinsi instikti üz-üzə gəlir və şairin fəlsəfi təsəv­vü­rün­də poe­tik­ləşir. Birinci tərəfoğlan impressiv – təəssüratoyadıcı olur. İkinci tə­rəf – qız on­dan xəbərsiz yaşlaşmış, saçları ağarmış, sevgisinə biganə qalmamış qey­ri gü­­nahka­rın qarşısında özünü təmizə çıxarmağı belə bacarmır. Müəllifin qəlb ge­­niş­li­­yi­ni, həs­rətə bələnmiş sevgiyə verdiyi ən ülvi qiyməti duymaya bilmərik. Şair bu­nun­la özü­nü sığorta etsəydi nəyi xatırladardı: emosionallığı, yoxsa in­tel­lek­tual­lığı? Kiçik ha­şiyə: itirilmiş sevgi (bu, onun taleyidir) iki canla, obyektin – tərəf – mü­qa­bil­­lərin bir­ləşməsini – simbioz münasibətini şərtləndirir, necə ki, şairlə (ümu­­miy­yət­lə, ya­ra­dıcı şəxslərlə) şeir, (poeziya) arasındakı sevgi bənzəyişi, ox­şar­lı­­ğı möv­cud­dur. Şai­rənin təxəyyülündə “Məni bağışla” təsadüfdən doğulmamışdır – mo­tiv­ləş­mişdir, bu, psixoloji anların hesabınadır. Psixoloq Leon Edel yazırdı ki: “Ədə­­biy­yatla (şeirlə – A.E.) psixologiya ortaq zəmində yüksəlir, ikisi də insan mo­tiv­lə­ri­lə, dav­ra­nışları ilə bağlıdır, birinin nifrətilə ayrılmasının, digərinin sevgilə birləş­mə­sini in­cə­ləyir”. Şairin hər iki amili nəzərdə tutması belə, əzəmi misraları ürəyin­də bəs­lə­yib intellektinə ötürə bilməz, bunu yalnız ilhamı oturuşmuş şairlər yaradar. Be­lə bir priz­madan bircə şeiri lap “Məni bağışlama”nı necə hasilə gətirmək olar? Təsəvvür et­mirəm ki, mən oxucu olaraq şeiri ruhumun çağırışında yaşamağı ba­car­mı­şam. Kə­malə xanımın o hissləri var – poeziyanın ilahi pıçıltısında yazdığına mö­cü­zə ki­mi baxdım:

Bu obrazlar assosiativ çevrilmələr, sözlərin zərif ucundan sızan bənzət­mə­lər – daha nələr – şairə – müəllifə həm nicat, həm də həsrət hissi bağışlayıb ayaq sax­­la­ma­mışdır. Belə məqamlarda gizlin deyil, qadın şairələrdə ovqat – əhval – ru­hiy­yə sev­gi həsrətini özündə ehtiva edir, hətta onu reallıqdan uzaqlaşdırıb “xə­yal­la­rın xa­ra­balığına” aparır. Çünki qadın şairlər şeirə köklənərkən sevgi (bu, poezi­ya­ya aid­dir) hissindən asılı olur, elə bir əsər yaranır ki, oxucunun məmnunluq payına dü­şür. Unut­mayaq ki, şair qadınlar yaradıcı enerjinin səfasını görür: meyl, ovqat azad­­dır­sa, hələki onun poetik məhvərindən uzaqlaşmayıbsan, ürəyində doğulan və ye­nidən oya­nan sevgisi qarşısında “köhnə yaraları” təzələmək istəmirsən. Poetik ener­ji­si şeiri duy­ğularda ifadə edir.

Bu poetik etirazdır iki sevən arasında, tərəflərdən kimsə nə səbəbdənsə (yu­xa­rıda vurğulamışdım) birgə ömür yolunu keçmək istəməmişdir, görünür, iqtidarı, ya­xud iradəsi çatmaqdan qorxmuşdur, özünü fədaya rəva görməmişdir, yaxud hazır ol­mamışdır. Lev Tolstoyun “Anna Karenina”dakı Anna – Vronski və “Levin – Ki­ti” xətlərini xatırlayaq. Oxucu dərhal təsəvvürünə gətirir cütlüyün axıracan get­mə­yin məsuliyyətini – hətta həqiqi sevgi olsa belə. Birinci xətdə həzin hissin fiziki mə­həbbətə xidmətini, ikinci xətdə məhəbbətdə valideynlik məsuliyyətinin idrakı. “Mə­ni bağışlama” deyərkən sevən tərəfin səmimiyyətinə oxucu inanır, peşiman­çı­lı­ğından çəkinir, daha o çağlar, o günlər… arxada qalmamışdır, bəlkə də o ehtiras­lar sönmüşdür!

Sevib qovuşmayanlar da yaşın artımında həyatın qayğıları ilə əhatə olun­muş­lar, o vaxt bir-birini anlamamışlar, bu günsə varlıqlarını saran müəmmalı bir his­­sin baş qaldırmasını istəmirlər, əslində, heç də müəmmalı deyil, maddiləşməmiş mü­nasibətlərin harmoniyasıdır ki, ölməmişdir, yaşamaqdadır. Halbuki, bir zaman qey­ri – rəsmi cütlər mənəvi – sosial münasibətlərin qiymətini ölçüb-biçməmişlər, la­kin fiziki və mənəvi dəyərlərini qorumuşlar, qadın tərəf şahlığından düşmə­miş­dir. Şairə Kəmalənin poetik hünəridir, – desəm yanılmaram!

“Məni bağışlama” şei­ri­nin son misralarını oxumaq istəmədim – bilərəkdən, onu da kəsdirmədim səbəbi nə­dir? Dü­zü, şeirin təsirilə təhtəlşüur “qatına” düş­müş­düm, bir yandan da günəş sübh­dən ara­lanmışdı, şəfəqləri zeytun ağaclarının yar­paq­larını dəlib budaqlardan torpağa sü­zülürdü. Açıq pəncərədən səmanın buludsuz azadlığını görürdüm, bu isə mə­ni şei­rin təsirindən azad etdi və inandırdı ki.

Peşimanlamadım: şeirin poetik ruhu təbiətlə ahəng yaradırdı, itmiş sevgi qış ov­qatında qalmışdı, əli bahara çatmırdı. Qarşıda isə yaz gəlirdi, beləcə fəsillər bir-bi­rini əvəz edir, təzələnir. Sevgisə… Təzələnmir. Nə yaxşı belədir, yoxsa “Məni ba­ğış­lama” şeiri qələmə gəlməzdi, poeziya isə yalnız itirərdi! Kim axtaracaqdı onu: Kə­malə xanım Abıyeva, yoxsa bir oxucu?! Kim belə bir möcüzəli poetik hekayəni ya­­zacaqdı?! Bu cür şeiri ilahidən pay olan, yaradıcılığına hörmətlə yanaşan şairə xa­nım Kəmalə yarada bilərdi.