Dünyanın lağ elədiyi baron yüz əlli il sonranı necə görə bildi?
Edvard Bulver-Litton. Azərbaycan vikipediyasında və ya başqa yerli qaynaqlarda axtarmaqla özünüzə əziyyət verməyin. Tapmayacaqsınız.
Çünki Azərbaycan oxucusuna tanış deyil, heç ədəbi cameasında da bu yazıçını tanıyanların sayı barmaq hesabını keçməz. Deyəsən, sual eşitdim axı: “Bəs sən hardan tanıyırsan?”, deyə… Onun ən mükəmməl əsərlərindən birini tərcümə etmişəm. Qurdalamaq şakərim yenə baş qaldırdığı üçün tənbəllik etmədən rus və ingilis mənbələrindən müəllifin kimliyini araşdırdım. Sevindim ki, bizdə olmasa da qonşu ölkələrdə yaxşı tanınırmış və hər yerdə olduğu kimi qonşularımız da bu kişiyə lağ edirmiş. Səbəb isə yazıçının başıbəlalı cümləsidir. Belə ki Edvard-Litton nəsrə başlayarkən bütün əsərlərini bu cümlə ilə yazırmış: “Qaranlıq və tufanlı gecə idi”. Diqqətli oxucular məhz bu cümlədən baron rütbəli yazıçını tanıya bilərlər. Digərləri üçün kiçik bioqrafik məlumat verim. Əslində bu da “Ədəbi adlar”da bir ilkdir. Çünki bu rubrikada mümkün qədər bioqrafik məlumatlardan sıyrılıb diqqəti başqa səmtə çəkmişik.
İngilis yazarı Edvar Corc Bulver 1803-cü ildə Londonda doğulub. Litton əlavəsi sonradan soyadına artırılıb. Çünki o, 41 yaşında Litton baronu rütbəsini alıb. 1866-cı ildə Litton baronu sülaləsindən tək baron olaraq ölkə parlamentinin yuxarı palatasına seçilib. Edvardın evliliyi heç də uğurlu olmayıb. Onun xanımı da özü kimi yazıçı idi. Hətta zamanında ərindən daha məşhur olub. Edvard yalnız vəzifəsinə görə bu qadından boşana bilməyib. Parlamentdə xüsusi xidməti ilə yadda qalmasa da ədəbiyyatda özünə yer edib. Amma xeyli müddət sonra… Çünki onun ilk əsərləri gülüş hədəfinə çevrilirdi. Gülünc, süjetsiz bulvar romanları (diqqət, yazıçının adı da Bulverdir. Bəlkə də bulvar romanları da onun adından qaynaqlanıb?!) hər kəsin lağlağısı olmuşdu. Elə günü bu gün də komediya seriallarında və ya filmlərində yazıçılığı ələ salmaq istəyənlər “Qaranlıq və tufanlı gecə idi” cümləsini bayraq edirlər. (Məsələn, “Cocuklar duymasın” türk serialı). İllərdir ABŞ-dakı San Xose Universitetinin Ədəbiyyat fakültəsinin təşkilatçılığı ilə mütəmadi olaraq “Ən pis əsər başlanğıcı” adlı müsabiqə keçirilir. Qalib 250 dollarlıq pul mükafatı alır. Ancaq kimin ağlına gələrdi ki, baron bir gün alimlərin stolüstü kitabına çevriləcək əsər dünyaya bəxş edəcək.
Bu arada Edvard Bulver-Litton sonralar okkultizmə meyl göstərib. Hətta Rozenkreyserlər adlı mistik təşkilata da üzv olub. Bu təşkilata üzvlükdən sonra dəhşət saçan əsərlər yazmağa üstünlük verib ki, artıq qələmini püxtələşmiş hesab etmək olardı. Ən azından, Avropada səs sala bilib. Xüsusilə “Zanoni” romanı ilə. Əsərdə Zanoni adlı bir cadugərdən söhbət açılır. Tənqidçilər zəngin, gənc, yaraşıqlı cadugərin real tarixi şəxs qraf Sen Jermenin olduğu qənaətindədirlər. Bu adam vaxtilə öz qəsrinə çəkilərək laboratoriyasında müxtəlif zəhərlər hazırlayır, şeytana xidmət etdiyini bildirirmiş. Bunun üçün hətta 20-yə yaxın azyaşlı uşağı öldürərək qanından istifadə edib. Yeri gəlmişkən, “Zanoni” romanının sonundakı cümlə də xeyli məşhur olub (“Salam olsun öz ölümü ilə ölümsüzləşənlərə!). Həmin cümlə, XIX əsrdə baş tutmuş əksər üsyanlarda şüar kimi istifadə olunurdu. Əsər rus dilinə ilk dəfə 1879-cu ildə “Kabus” adı ilə tərcümə edilib.
Hə, gəldik söhbətin ən şirin yerinə! Edvard Bulver-Littonu yazıçı kimi dünyaya tanıdan, hətta ən sərt tənqidçiləri təəccübləndirən əsəri “Gələcək irq”dir. (Elə mən də məhz bu romanını böyük həvəslə Azərbaycan dilinə tərcümə etmişəm). Çoxları bu əsərin müəllifinin Edvard olmadığını düşünür. Niyəsi budur ki, nə qədər püxtələşmiş olursa-olsun Edvard belə bir mükəmməl, gələcəyə xitab edən əsər yaza bilməzdi. Ya kiməsə yazdırıb öz adından çap etdirib, ya da… bir çox dahilər kimi ona da şeytan yazdırıb (Mistikaya meyilli olanlar Paqanini, Vivaldi, Motsart kimi bəstəkarların, Dante Aliqyeri, Höte və b. dahi yazar və şairlərin məhz şeytanın diktəsi ilə yazdığını deyirlər). Nəzərə alaq ki, Edvard da mistikaya meyilli idi. Nəyəsə eyham vurmuram, sadəcə nəzərinizə çatdırdım, şərh və təxəyyül xanasını özünüz doldurarsınız.
O ki qaldı “Gələcək irq”ə, əsər doğrudan da ağılalmaz süjet xətti ilə yazılıb. Təsəvvür edin, iki şaxtaçı yerin dibinə enir və onların orda gördükləri inanılmaz olur. Daha doğrusu görmək birinə nəsib olur, digərini əcaib bir yırtıcı yeyir. Əsərin qəhrəmanı isə gözəl salınmış, hər tərəfi işığa qərq olunmuş, abad bir ölkəyə qədəm qoyur. Qanadlı insanlar – anaxanlığı üsul-idarəçiliyi olan, qadınların kişilərdən daha nüfuzlu, söz sahibi və bədəncə nəhəng olduğu bir ölkə. Yaxud utopiya… Bütün ölkədə zənginlik, dinclik, əmin-amanlıq hökm sürür. Ölkədə heç kim bir-birinin işinə burnunu soxmur, oğurluq, rüşvət yox, hamı öz işi ilə məşğuldur. Amma qorxulu olan bir şey var ki, bu ölkənin əsas sərvəti Vril adlı maddədir. Ölkə onunla işıqlandırılır, onunla zəngindir, o həm də çox güclü silahdır. Dağı saniyədə parçalaya bilər, insanı göz qırpımında kül edər. Əgər bu maddə bir gün bitər və ya kənar şəxs tərəfindən oğurlanarsa, ölkə qaranlığa qərq olar və yerin altındakı insanlar başlanğıca dönərlər. Bəs bu insanlar yer altına necə öyrəşiblər, hardan gəliblər? Belə ki, Böyük Daşqınlardan sonra yalnız bir qrup insan Nuhun gəmisi ilə xilas olur, yerdə qalanlar isə suyun dibinə qərq olurlar. Təbii ki, çoxu boğulub ölür. Amma bəziləri isə dənizlərin, okeanların dibindəki su tutmayan mağaralarda gizlənə bilirlər. Mağaradakı heyvan və həşəratlarla qidalanırlar və beləcə əsrlər keçir yeni kəşflərlə utopik həyat yarada bilirlər. Edvarda görə okean və dənizlərdən də aşağıda olan bir qat var. Həmin qat yaşayış üçün münasibdir, sadəcə gur işıqlara ehtiyac var. Edvarda görə dedim, amma bunu ondan öncə Jül Vern də demişdi. Fantastikanın atası sayılan Jül Vern ilk dəfə su tutmayan mağaralardan, okeanaltı təbəqələrdən özünün “Yerin mərkəzinə doğru” romanında bəhs edib. İş bununla bitmir. Hələ XX əsrin ortalarında bir qrup okeanoloq bildirmişdi ki, Jül Vern haqlı ola bilər. Okeanların altında dünya mövcuddur və onun sakinləri vaxtaşırı yerin üstünə çıxa bilirlər. Yəni yerdənkənar sivilizasiya düşündüyümüz kimi təkcə göydən gəlmir. Elə Edvard da əsərində həmin insan irqinin gələcəkdə Yerin üstünü işğal edəcəyi təhlükəsini xəbərdarlıq edir. Qəribədir, amma bütün fantast yazarların gələcəkdən xəbər verdiyini unutmasaq, buna təəccüblənmərik.
Rusiyalı tədqiqatçılar da bu əsrin əvvəllərində Antarktidada buz təbəqəsinin ən dərin qatlarına xüsusi cihaz yollayaraq orada yaşıl bitkilərin olduğunu, buz qatından aşağıda başqa bir dünyanın mövcud ola biləcəyi gümanını irəli sürmüşdülər. Amma onların fikrincə, həmin dünya Yer üstündəki kimi düz deyil, tərs istiqamətdədir. Yəni ağaclar və digər cisimlər üzüyuxarı yox, üzüaşağı meyillənib. Alimlər bununla da Yerin qatlarının düşündüyümüz kimi yer qabığı, mantiya, nüvədən olmasını şübhə altına salırlar. Burda dini mülahizələr dövriyyəyə girir. Səmavi dinlərdə belə bir fikir var ki, əməli-saleh insanlar xüsusi dini günlərdə bu dünyaya tərs istiqamətdə başqa bir gözəl təbiətli dünya görə bilərlər. İslamda bunun, Ramazan ayının Əhya gecələrində baş verdiyi ehtimal edilir.
Elmi və ya dini mülahizələrimi əsas götürüb, bilinmir. Hər halda yazıçının vaxtında bu elmi kəşflər olunmamışdı. “Gələcək irq” baronun iddia etdiyi kimi gələcəkmi, o da bəlli deyil. Hər halda 1871-ci ildə yazılmış bu roman özündən təxminən 150 il sonrakı kəşflərə eyham vurur. Elə əsərin təəccübləndirici tərəfi də budur. Başqa sözlə, baron tək bir romanı ilə yaratdığı ədəbiyyatı lağlağıdan xilas edə bildi.
Şəfiqə ŞƏFA
