Kulis.az Fəxri Uğurlunun yeni yazısını təqdim edir.
Təbliğ – sevgi, tənqid – nifrət üstündə hərəkətə gəlir
Qədim yunan dramaturqu, komediyanın atası Aristofan “Qurbağalar” adlı əsərində özündən əvvəlki iki böyük həmkarının – Esxillə Evripidin dünyagörüşünü, üslubunu, metodunu üz-üzə gətirir, sonda üstünlüyü Esxilə verir.
Məsələ bu gün də aktuallığını itirməyib: yaxşılıqların təşviqi, təbliği, yoxsa pisliklərin ifşası, tənqidi? Hansı üsul daha tutarlı, daha kəsərlidir? Hansı metodun təsirinə, effektivliyinə daha çox bel bağlamaq olar?
Sənət, düşüncə tarixi boyunca bu suallar ətrafında mübahisələr səngiməyib, kimi bu, kimi də o dünyagörüşü, fəlsəfi-estetik platformanı özünə rəhbər tutub, qarşı cəbhəni həyata açıq gözlə baxa bilməməkdə, xalqdan, yaxud da haqdan uzaq düşməkdə qınayıb. Uzağa getməyək, ötən əsrin əvvəllərində, elə eyni ildə nəşr olunmağa başlamış “Füyuzat” jurnalıyla “Molla Nəsrəddin” dərgisini müqayisə eləyək – biri maarifçiliyin, çağdaşlığın, demokratizmin təbliği, o biri sosial bəlaların, mənəvi eybəcərliklərin, geridəqalmışlığın tənqidi kursunu götürmüşdü. Bunlardan hansını yanlış kurs adlandırmaq olar? Yəqin ki, heç birini. Elə isə niyə bu ədəbi-estetik metodlar yüz illər boyu bir-birinə qarşı barışmaz mövqe tutub, bir-birini qəbul eləməyib, bir-birinə dov gəlib?
Bir var deyəsən doğru danış, bir də var deyəsən yalan danışma. Bunların arasında fərq varmı? Eyni həqiqətin, eyni mənəvi imperativin iki ayrı ifadəsi, iki üzü deyilmi? Ancaq bu dartışmalara iki min beş yüz ildən bəri son qoyulmayıbsa, belə görünür ki, məsələ biz düşündüyümüz qədər sadə deyil. Yaxşılıqları təbliğlə pislikləri tənqid bir medalın iki üzü olsa da, bir üz o biri üzü görmür, özünü üz, o birini astar sanır. Doğrusu, mən Hüseyn Cavidin “Molla Nəsrəddin” jurnalını, Sabirin “Hophopnamə”sini həvəslə vərəqləyib orada yazılanlardan feyz aldığını təsəvvürümə gətirə bilmirəm; eynən Mirzə Cəlilin də “Füyuzat” dərgisini, “Şeyx Sənan” faciəsini oxuyub həyəcana gəldiyini xəyalımdan keçirə bilmirəm.
Əlbəttə, bir müəllifin yaradıcılığında hər iki metoddan istifadə oluna da bilər, ancaq, adətən, sənət, ədəbiyyat tarixində belə hallara çox rast gəlinmir. Bəzən müəllifin hansı məqamda romantik sənətkar kimi, harada realistcəsinə davrandığını bəlləmək çətin olur. Stendalın, Balzakın, Hüqonun, Floberin, Mopassanın, Çexovun yaradıcılığında fərqli estetik xətlər, üsullar, üslublar elə çulğaşıb ki, onları bir-birindən ayırmaq mümkün deyil. Hərçənd bu metodlar bir-birindən ayrı da yox, tam tərsinə, iç-içədir – yəni insanı mənəvi ucalıqlara çağıran sənətkar yüksək dəyərləri alçaq dəyərsizliklərə qarşı qoyur, yaxşını pislərin fonunda ucaldır; eləcə də qarşısına mənfilikləri, eybəcərlikləri qamçılamaq vəzifəsi qoyan bir müəllif də insanları dolayı yolla yaxşılığa, saflığa, gözəlliyə səsləyir.
Götürək elə bizim Nəcəf bəy Vəzirovu. Milli dramaturgiyamızda faciə janrının nübarı olan “Müsibəti-Fəxrəddin” pyesinin qəhrəmanı fəlsəfi-estetik qayəsinə görə Esxilin Prometeyi ilə bir platforma üzərində dayanıb. Elindən-obasından uzaqda yüksək təhsil alıb xoş arzu-niyyətlə vətəninə qayıdan, zülmət səltənətinə Prometey məşəli kimi işıq tutmağa çalışan Fəxrəddin maarifin bəhrələrini gələcək nəsillərə daddırmağa imkan tapmamış cəhalətin güdazına gedir. Ancaq bir sıra başqa əsərlərində, məsələn, “Hacı Qənbər” (“Yağışdan çıxdıq, yağmura düşdük”) komediyasında Nəcəf bəy bir sənətkar, mütəfəkkir kimi tamam başqa – insan ehtiraslarını ifşa eləmək, mənfilikləri, gerilikləri qamçılamaq pozisiyasında durub. Birinci əsərdə maarifçilik ideyalarının təbliği önə çıxarılsa da, bununla paralel köhnə adətlərin eybəcərliyi, ədavətin zərərləri sərt şəkildə tənqid olunur. İkinci əsərdə isə satirik-tənqidi xətt qabarıq görünsə də, arxa plandan bir ziyalı hənirtisi də gəlir. Ənənəvi müsbət-mənfi qəhrəman ölçüləriylə yanaşsaq, birinci pyesin aparıcı obrazı müsbət qəhrəman, ikinci pyesin əsas surəti mənfi qəhrəmandır.
Yaxud da Nəriman Nərimanovun yaradıcılığına nəzər yetirək. “Bahadır və Sona” romanını qələmə almaqda müəllifin başlıca məramı maarifçilik, müasirlik, beynəlmiləlçilik kimi ideyaları vəsf eləmək, “Nadir şah” tarixi dramını yazmaqda isə məqsədi hakimiyyət ehtirasının, zalımlığın, despotizmin səbəb olduğu faciələri qabartmaqdır. Şərti olaraq desək, roman Esxil platformasının, pyes Evripid konsepsiyasının üzərində hasilə gəlib. Oturuşmuş filoloji kanonlar baxımından yəqin “Bahadır və Sona” romantik (hərçənd bizim ədəbiyyatşünaslıq Azərbaycan romantizmini Nərimanovun romanından on il cavan saxlayır), “Nadir şah” realist ədəbiyyat örnəkləri sırasında yer tutmalıdır, başqa sözlə, birinə Esxil, o birinə Evripid estetikası kontekstində baxılmalıdır.
Peşəkar ədəbiyyat adamları məni qınamasınlar, mən bu daşlaşmış kanonlara həmişə şübhəylə yanaşmışam. Stendalı, Hüqonu romantik, Balzakı, Floberi realist, Zolyanı, Mopassanı naturalist (lap özləri bu adları boyunlarına götürmüş olsalar belə) elan eləyən filoloji elmin məntiqini anlamaq məndən ötrü həmişə çətin olub. Bəs onda romantik Stendalın “Parma monastırı” romanındakı realist müharibə səhnələrinə, realist Balzakın “Şaqren dərisi” əsərini başdan-ayağa müşayiət eləyən fantasmaqorik elementlərə, naturalist Zolyanın həyatın dibində can verən real, natural insanlarının yaşadığı ömrə-günə nə ad qoyasan? Elə həmin Nəcəf bəy Vəzirovun “Müsibəti-Fəxrəddin” faciəsində, həmin Nəriman Nərimanovun “Bahadır və Sona” romanında romantizmlə realizmin sərhədi haradan keçir, bilən varmı? XIX əsr yazıçılarının böyük çoxluğunu, o cümlədən Qonçarov, Turgenev, Dostoyevski, Tolstoy, Çexov kimi rus ədiblərini ucdantutma realist ədəbiyyat çətiri altına yığmaq nə dərəcədə doğrudur? Mənə elə gəlir, böyük ədəbiyyatın keçdiyi yolu sərrast dəyərləndirmək üçün yeni metodlar seçilməli, yeni meyarlar işə salınmalıdır.
Humanist ədəbiyyatın ali məramı xeyiri təbliğ, şəri tənqid eləməkdir. Təbliğ – sevgi, tənqid – nifrət üstündə hərəkətə gəlir. Tənqid eləmək – şəri öz əliylə vurmaq deməkdir. Mənəvi-əxlaqi prizmadan baxanda tənqidçi pozisiyasında durmaq elə də yüksək məziyyət sayılmamalıdır, başqa sözlə, tənqidin siması ilahi deyil, şeytanidir. İnsanın ideal vəziyyəti o olardı ki, sufilər anası Rəbiyyə demiş, varlığında nifrətə yer qalmaya. Fəqət bu, əlbəttə, idealdır, insan oğlu bu ideala çatana qədər şeytanın xidmətindən hələ çox yararlanacaq. Ata-anaları canlarını verməyə hazır olduqları ağlıkəsməz uşaqlarına “cızza” da deyəcəklər, yeniyetmə övladlarını qorxutmaq üçün “bax, yaxşı oxumasan filankəs kimi sürünəcəksən” tonunda hədələyəcəklər də.
İctimai-siyasi sferada bu dialektik tendensiyanı izləmək daha asandır. Qırmızı imperiya (eləcə də ondan əvvəlki totalitar rejimlər) dağılandan sonra onun şinelindən çıxmış yeni respublikalarda əvvəlki qadağaların bir qismi rəsmən aradan qaldırıldı. Həyat, sivilizasiya inkişaf elədikcə, bəşər kamilləşdikcə yasaqlar, cəzalar daha da azalacaq, azadlıq, sərbəstlik, yaradıcılıq imkanları bir az da artacaq. Ta o zamanacan ki, insan tənqidə heç bir ehtiyac duymasın. Ta o vaxta qədər ki, qəlbimizdə şeytana bir zərrə yer qalmasın, iblisin xidmətinə möhtac olmayaq.
