Kulis.az yazıçı Anna Frankın gündəliyi haqqında araşdırma–məqaləni təqdim edir.
Daniel S.Levi qeydlərində yazır ki, 1942-ci il iyunun 12-də Anne Franka 13-cü doğum günü münasibətilə gündəlik hədiyyə edilir. Gündəliyi əlinə alanda o hələ bilmirdi ki, o bir neçə ildən sonra, həbs düşərgəsində öləcək, amma bu gündəliyi yaşayacaq. Aşağıda oxuyacağınız mətn Anna Frankdan “TIME Shop”, “Amazon” və bütün naşirlərdə mövcud olan “LIFE” jurnalının yeni xüsusi buraxılışı olan “Anna Frank-70”-dən bir parçadır.
Holokost illərində nasistlər sistematik olaraq altı milyon yəhudini – beş milyon qaraçı, sinti, keşiş, rahibələr, əlillər, homoseksuallar və siyasi məhbuslar kimi sistemli şəkildə öldürdülər. Qətl bütün Avropada 40.000-dən çox konsentrasiya, əmək, hərbi əsir və həbs düşərgələrində, eləcə də bütün icmaları pulemyotlarla silib süpürən və köçkünləri qaz maşınlarına soxan Eynsatzgruppen (Nasist edam dəstələri, səyyar ölüm qrupları) tərəfindən həyata keçirildi.
Hollandiya yəhudilərinin təxminən səksən faizi Holokostda öldü. Beləliklə Hollandiya Qərbi Avropada ən yüksək ölüm nisbətinə malik ölkə oldu. Düşərgələrə göndərilən 107.000 holland yəhudisindən yalnız 5.000-i sağ qaldı. Bir milyondan çox insanın öldüyü Osventsimdə ölüm nisbəti xüsusilə yüksək idi. Osventsimə göndərilən 60.000 holland yəhudisindən, o cümlədən 1944-cü ilin sentyabrında Frank ailəsinin avtomobilindəki 127 kişi və qadın daxil olmaqla yalnız 673-ü sağ qaldı, Otto Frank da onlardan biri idi, 27 yanvar 1945-ci ildə rus ordusu düşərgəni azad etməzdən əvvəl xəstə olaraq kazarmalara yerləşdirildiyi üçün sağ qalmışdı.
Polşadan ayrılarkən boyu təxminən 1,80 sm olan Ottonun çəkisi 52-dən az idi. O, Editin öldüyünü bilirdi; lakin Amsterdama qayıtmaqda qərarlı idi. “Bütün ümidim uşaqlardır” deyə İsveçrədəki anasına məktub da yazmışdı. “Mən onların sağ olduğuna və yenidən birləşə biləcəyimizə inandım”.
Miep Gies və Bep Voskuijl firmanı müharibə boyu açıq saxladılar. Yaxalandıqdan qısa müddət sonra səhhətində yaranan problemlərə görə Amerfoot həbs düşərgəsindən azad edilən Co Kleiman da şirkətə qayıtdı. Müharibə sona yaxınlaşdıqca və Müttəfiqlər irəlilədikcə Hollandiyada vəziyyət pisləşməyə davam etdi. Ərzaq və təchizat paylanması kəsildi, vətəndaşlar yanacaq üçün ağacları kəsdilər, evləri dağıtdılar.
Bəziləri lalə soğanlarını yeməyə çalışdı və 20.000-dən çox holland aclıq qışı kimi tanınan qışda acından öldü. Miep yazırdı: “Bütün söhbətlər yemək haqqında idi”. “Yemək vəsvəsəsi hamımızın beynimizə işləmişdi”. 1945-ci ilin mayında Kanada qoşunları Amsterdamı azad etdikdən sonra köçkünlər çətinliklə evlərinə qayıtdılar. Məcburi yürüş zamanı nasistlərdən qaçan Viktor Kuqler işinə qayıtmışdı. Sonra Otto Frank iyunun 3-də Miep və Jan Giesin qapısını döydü.
Miep bilirdi ki, bir müddət susduqdan sonra Otto “ildırım xəbər” kimi ona çatdıracaq ki, Edit bir də, geri qayıtmayacaq, amma onun hələ də qızlarına dair ümidi var idi. Otto Gies ilə birlikdə yaşamağa başladı, Opektaya qayıtdı və Anna və Marqot haqqında məlumat axtaran qəzetlərdə elanlar yerləşdirdi. Nəhayət, iyun ayında o eşitdi ki, Jannia Brandes-Brilleslijper onların taleyindən bir xəbər verə bilər.
Ayın 18-i o, qadının evinə getdi. “Mən çətinliklə danışırdım; çünki kiməsə uşağının artıq həyatda olmadığını söyləmək çox çətin idi”, Janni o andakı hislərini belə xatırlayır. “Mən dedim ki, onlar artıq……”. Üzü əhəng kimi oldu, stula yıxıldı”.
Qırmızı Xaç onların ölümlərini təsdiqlədikdən və Miep Annanın gündəlik üçün geri dönməyəcəyini anladıqdan sonra Ottoya gündəliyi saxladığını və 327 səhifənin sağlam qaldığını söylədi. Əvvəlcə qızının qısa həyatından qoyub getdiklərini oxuya bilməyəcək qədər məhv olmuş olsa da, nəhayət, Annanın yazdıqlarını öyrənməyə özünü hazırladı. Öyrəndikləri, sonradan xatırlayacağı kimi, o qədər həyəcanlı idi ki, gündəliyi çətinliklə yerə qoya bildi.
Təkcə gündəlik deyil, həm də Annanın roman yaratmaq və karyerasına başlamaq arzusunda olduğu zaman etdiyi düzəlişlər də möcüzəvi şəkildə sağlam qalmışdı.
“Ruh”, “Ruh səhnədən çəkilir” və “Bir insan olaraq mənim həyatım kimi” romanları ilə Annanı canlandıran müəllif Filip Rot “bu istedadlı gənc qızın gündəliyini redaktə etdi, çünki o, qızın yaxşı yazar ola biləcəyinə inanmışdı. Bunu kəşf etmişdi. Rot deyirdi ki, əgər Anna sağ qalsaydı yaxşı ədəbi karyerası olacaqdı, bu onun düzəlişlərindən də aydın görünür.
Otto köhnə dostları ilə yenidən ünsiyyət qurmağa başladı. Eva Şloss və anası Elfride də Osventsimdən sağ çıxmışdı. Bir gün Otto qoltuğunun altında kiçik bir paketlə gəldi və Annanın gündəliyini ehtiyatla çıxardı. “Bu, çox emosional bir an idi” dedi Şloss “LIFE”a. “O bir neçə cümlə oxudu, amma hər dəfə göz yaşlarına boğuldu”.
Otto qərara gəldi ki, Annanın fikirlərini dünya ilə bölüşmək onun vəzifəsidir. Annanın anası və Fritz Pfeffer haqqındakı tənqidinin bəzi hissələrində və ya onun inkişaf edən cinsəlliyi ilə bağlı düşüncələrində bir neçə əlavə və dəyişikliklə gündəliyi daktiloda yazdı.
Naşir tapmaq çox çətin idi, Ottonun dostlarından biri onu 3 aprel 1946-cı il tarixli Het Parool qəzetinin birinci səhifəsi üçün “Kinderstem” (“Bir uşağın səsi”) adlı məqalə yazan tarixçi Yan Romeynlə tanış edənədək. Sonralar “Mənə görə uşaq tərəfindən yazılmış və kimilərinə görə əhəmiyyətsiz görünən bu gündəlik” “Uşaq səsi ilə eşidildikdə, bu, Nürnberqin topladığı sübutlardan daha çox faşizmin murdarlığını təcəssüm etdirir” – deyə Romeyn yazırdı. Qısa müddət sonra Amsterdam naşiri Contact kitabı nəşr etməyə razılaşdı və o, 25 iyun 1947-ci ildə Het Achterhuis (“The Secret Annex”) adı ilə əsər nəşr olundu. Otto kitabın nüsxələrini ailəsinə, dostlarına, Hollandiyanın baş nazirinə və kral ailəsinə göndərdi. (Miep Gies kitabı ikinci nəşri çıxana qədər oxumağa cəsarət tapmadı).
Müharibə iki il idi ki bitmişdi, əksər insanlar üçün hələ də “insanların mahiyyətcə yaxşı olduğuna” inanan 15 yaşlı bir gənc tərəfindən yazılmış bu kitab artıq Holokostu fərdiləşdirmək üçün əlverişli bir yol təklif edirdi.
“Denying the Holocaust’” kitabının müəllifi, professor Deborah Lipstadt izah edir ki: “Anna Frankdan söhbət düşəndə təkcə adı, sifəti və şəxsiyyəti deyil, həm də olduqca yaxşı yazılmış bir gündəlik göz önünə gəlir. Bu, valehedicidir,” o, “LİFE”-a bu barədə demişdi. “O, yaxşı yazıçıdır və özünü necə ifadə etməyi bilir. Üzə çıxacağını belə bilmədiyi bir şeydə özünü ifadə etdi”.
