BİR ÖMRƏ SIĞMAYAN ÖMÜR
Bəzən təəccüb edirsən, hətta heyrətlənirsən ki, çoxdan və yaxşı tanıdığın insan ona verilən bir ömür payında bu qədər yaradıcılıq potensialını, xeyirxahlığı, insana qayğını, el, oba, torpaq, Vətənə sevgisini necə bir ömrünə sığışdıra bilir. Bəlkə yaradan ona iki ömür payı bəxş edibmiş? Belələri heç yorulmurmu?
Doğmam bildiyim, həyatına, yaradıcılığına, mənəvi dünyasına az-çox bələd olduğum insanı doğrudanmı yaxşı tanımamışam?
Düşüncələrimin bir səbəbkarı var – şair, jurnalist, publisist, Vətənin qaynar ictimai mühitində öz yeri, mövqeyi ilə seçilən və sevilən Fəridə Ləman. 50 ildən çoxdur ki, sinəsində yanar ürək, əlində qələmlə Vətənin söz əsgəridir, elə söz generalı da desək, səhv eləmərik. Qəlbindəki Vətənə, elə, torpağa sevgi azalmır, əksinə, hər gün çoxalır, mərhəmət hissləri daha da artır, Vətənin ab-havası ilə nəfəs alır, Vətənə atılan daşlar onun ürəyinə dəyir. Möhsün Yazıçıoğlunun fikridir: “Qan tökməyi sevən millət deyilik, ancaq söhbət Vətəndən gedirsə, dünyanın şah damarını kəsərik.” Fəridə xanım bu millətin qızıdır, o da belə əqidə sahibidir.
Fəridə Ləman 70 illik ömür müddətinə nələri sığışdırıb, daha nələri sığışdırmaq niyyətindədir. 1996-cı ildə “Müasir Azərbaycan bədii əsərlərinin dilində epitetlər” mövzusunda dissertasiya müdafiə edib. Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitunun baş elmi işçisidir. AYB və AJB-nin üzvüdür. 60-a yaxın kitabın müəllifidir. 1997-ci ildə “Sevil” Qadınlar Məclisi Poeziya Klubunun, 1998-ci ildə “Xatun” ədəbi məclisinin rəhbəri olmuşdur. 2001-ci ildə “Məhsəti” Şairlər Məclisini yaradıb, 2003-cü ildə “Məhsəti” jurnalını təsis edib, həmin jurnalın baş redaktorudur. Müxtəlif vaxtlarda “Gənclik”, “Azərbaycan qadını”, “Xatun” jurnallarında, “Azad Azərbaycan”, “Azərbaycan”, “Respublika”, “Dəli Kür” qəzetlərində korrektorluqdan baş redaktor vəzifələrinə qədər uzun yol keçmişdir.
1998-ci ildən 2013-cü ilə qədər keçirilən Müstəqil Azərbaycanın Qadınlar qurultaylarında, 1999-cu ildə Türk Dünyası Qadınlarının qurultayında (İstanbul), 2005-ci ildə Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin VIII qurultayında (Ankara) nümayəndə olub. 2007-2017-ci illərdə Dünya Azərbaycanlılarının Mədəniyyət Mərkəzinin üzvü və Qadınlar Şurasına sədr seçilib.
“Araz”, “Qızıl qələm”, “Həsən bəy Zərdabi”, “Cəfər Cabbarlı” mükafatlarına, “General Həzi Aslanov”, “Xan qızı Natəvan”, “Əliağa Şıxlinski”, “Səməd Vurğun”, “Qopuz”, “Milli Heysiyyat” diplomlarına, “General Əliağa Şıxlinski” yubiley medalına, “Vətən naminə” medalına layiq görülmüşdür.
Fəridə xanım Azərbaycanın diaspor himninin və “Türk marşı”nın (hər ikisi 2005-ci ildə Ankarada DAK-ın VIII qurultayında Xalq artisti Lütfiyar İmanovun ifasında səsləndirilmişdir) və İctimai Televiziyanın himninin sözlərinin müəllifidir.
Fəridə Ləmanın “Tale adlı yazı varmış” şeirlər kitabı Türkiyədə doğulan, müxtəlif universitetlərin professoru, Oğuz-Türk əsilli Ali Kafkasyalı tərəfindən Ərzurumda, Milli Qəhrəman Mübariz İbrahimova həsr olunmuş “Mübarizim bir dünya” kitabı Türkiyədə professor Tamella Abbasxanlının maddi köməyi ilə, “Oxu, bülbül” kitabı Özbəkistanda Dilbar banu Heydərovanın dəstəyi iə nəşr edilmişdir.
Ulu Öndərin xatirəsinə yazdığı “Onu zaman seçib” poeması bir çox ali məktəblərdə və YAP-ın təşkilatlarında oxuculara təqdim edilmişdir. Poema ingilis dilinə çevrilərək Heydər Əliyevin 85 illiyinə kitab kimi çap olunaraq Kanadanın Toronto şəhərində büstün açılışına göndərilmişdir.
Onun 300-dən çox Qazax-Ağstafa şəhidlərinin döyüş yolundan yazdığı ”Qazax mahalının şəhidləri” kitabı nəhəng Vətən epopeyasıdır, ölkəmizin indiki və gələcək nəsillərinin vətənpərvərlik tərbiyəsi üçün qiymətli mənbədir.
Fəridə Ləman haqqında “Çalı quşu” və “Bizim Fəridə” kitabları yazılmış, bir çox kitablarda yazıları verilmişdir.
2010-cu ildə Türkiyədə, Osman Qazi Universitetində keçirilən 2-ci Ulusal simpoziumda və IV Uluslararasi Kıprız simpoziumunda iştirak etmişdir.
2012-ci ildə Azərbaycanin Milli Qəhrəmanı Mübariz İbrahimovun şücaətinə həsr olumuş “Mübariz Vətən” əsəri Azərbaycan Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrında tamaşaya qoyulmuş, teatrın özündə və müxtəlif bölgələrdə göstərilmişdir. Azərbaycanın Mllli Qəhrəmanı Çingiz Mustafayev haqqında yazılan “Varis” kitabı da Fəridə xanımın ürəyinin və qələminin məhsuludur.
2013-cü ildə yaradıcılıq xidmətlərinə görə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin mükafatını almışdır.
2019-cu ildə “Tərəqqi” medalı ilə təltif olunmuşdur.
Bunlar Fəridə xanımın fəaliyyətinin, təltiflərinin bir hissəsidir.
***
Fəridə xanımın poetik dünyası elə Azərbaycanın özü kimidir – çiçəkli-tikanlı, dağlı-dərəli, həsrətli-vüsallı bayramlı-qanlı qadalı . Bu lirik duyğularda Qarabağ, ona söykənən, onunla həmdərd olan, əsir taleyi yaşamağa məhkum edilmiş vətən torpaqları bu günün reallıqlarıdır, bu poeziya bəzən sevincdən yazanda da Qarabağ və ətraf ərazilər yada düşür, notlar kədərə köklənir:
Gözümdə yaş Qarabağ,
Düşmənə daş Qarabağ,
Öz oğlun edər səni,
Əyilməz baş, Qarabağ.
Çanaqqala şəhidlərinə dərin ehtiramla yazdığı elegiyada da Qarabağ unudulmur:
Fəridə yurd qurbanı,
Qarabağtək dərdim var.
Vətən üçün canından,
Keçən igid, mərdim var!..
Söz ən etibarlı, kəsərli silahdı. Şairlərin üç silahi var – ürək, söz və sözü yaşadan qələm. Fəridə Ləman düşmənə tuşlanmış qələmi ilə düşmənin gözlərini oyur, sözü ilə onu qanına qəltan edir, dosta, doğmaya ünvanlanan sözü isə məlhəmdir, mərhəmətdir. O, yarım əsrdən çoxdur ki, bütün milli dəyərlərin – ruhumuzun, təfəkkürümüzün, soy-kökümüzün, qeyrətimizin, ismətimizin keşiyindədir. Döyüş meydanında xain düşmənə qan udduran qəhrəman oğullara, “hər qarışı tutya olan Vətənə canını qurban verməyə hazır” olan Fəridə xanım torpağın şirinliyinin dadını heç bir qidadan tapmayıb. Onun müqəddəs qidası, qüruru Vətəndi, eldi:
Vətən oğulları – şəhid balalar,
Halal torpağında rahat uyuyun.
Qəhrəman oğullar qisas alarlar,
Bitər nəhayət ki, bu vaxtsız oyun!
Bircə qarışına göz dikənlərin
Gözünü əbədi oymağa gəldim.
Türk oğlu Türk kimdir bilsinlər bir də,
Düşmənə car çəkib yaymağa gəldim.
Fəridə xanımın “Qaldı”, “İncəm” şeirləri böyük məqamlara işıq salır. Bu dastan qəhrəmanlıq dastanı deyil, utanc yerimizi unutmağa qoymayan qəmli hekayətdir. “Qaldı” şeirinin birinci misrası başlayınca şair xanım haray salır, həyəcan təbili çalır: “Aman Allahım, meşələrimiz, bulaqlarımız, palıq ağaclarımız, məzar yerlərimiz ermənilərə qaldı.”
Çox da uzaq olmayan tarixin bəzi səhifələrini varaqlayaq. 1984-cü ildə ermənilər Qazax rayonunun Kəmərli kəndi ilə Noemberyan rayonunun Dovex kəndi arasında yerləşən Kəmərli kəndinin ərazisindəki 1675 hektar sahəyə göz dikmişdilər. Məkrli planlarına Moskvadan dəstək də almışdılar. Həmin il oktyabrın 24-də Azərbaycan rəhbərliyinin yuxarı təbəqəsini təmsil edənlərdən bir neçə nəfər vəzifə düşgünü və Qazax rayonunun rəhbərləri Bataqli bulaq deyilən əraziyə – meşə massivinə baxmağa gələndə Kəmərli əhalisi hiddətlənir, gələnləri daşa basır, Nazirlər Sovetinin sədr müavininin maşınını aşırırlar. Hətta sədr müavini etiraz edən əhalini “dikiy narod” adlandırır. Bu olaydan 15-20 gün keçməmiş MK-dakılar Moskvadan göstəriş verildiyini etiraf edirlər, Ermənistanın əsassız iddiasını təmin edirlər, əlavə ətraf kəndlərdən yüksək məhsuldarlıqlı münbit torpaqları da pay verirlər. Bu planı da artıqlaması ilə yerinə yetirib kreslosunu qoruyurlar. Elə o vaxtdan Kəmərli cammatı Daş, Almalı, Fındıqlı, Hayvalı bulaqlarının suyundan, Tutlu dərədən, Qara qayadan, Xanım yurdundan məhrum olurlar. Buna etiraz edən kəndin məsul vəzifəliləri məsuliyyətə cəlb olunur. Hələ üstəlik Əskipara dərəsinin, Cəfərlinin üstü, Sofulu və Bərxudarlı kəndlərini Qazağa birləşdirən strateji yüksəkliklər də ermənilərə peşkəş edildi. 200 il əvvəldən başlamış ermənilərə torpaq bağışlamaq prosesi 1992-ci ildə də davam etdi. Qazax rayonunun 7 kəndi hələ də doğmalarının nəfəsinə, ayaq səsinə həsrət qalıb.
Fəridə Ləman “əyilib gözündən su içdiyi bulaqdan, Ay işıqlı xatirələrdən, qaynar uşaqlıq və gəncliyindən”, Qılnckəndi meşəsinin zümrüd gözəlliyindən, quşların cəhcəhindən, bulaqların zümzüməsindən ötrü bu gün də darıxır:
Halay qurduğumuz qızıl tonqallar,
O şaqraq gülüşlər, haylar, haraylar,
Hər gecə nənəmdən gələn nağılllar,
Həsrət torpağımtək uzaqda qaldı.
Hələ “neçə yelləncəklər ağacda qaldı, qaymaqlı nehrələr dirəkdə qaldı, dərdin şələsini qoya bilmədik, ömürlük ar oldu, kürəkdə qaldı”, Fəridə bacım. Mən də kövrəldim. İncə dərəsinin, Kəmərlinin qızı kimi yaddaşımdadır ki, o yaşıl ormanlarda şirin və kövrək xatirələr, utancaq baxışlar, saf sevgilər, çiyni səhəngli qızlardan su istəyib sevgi təşnəliyini sərinlədən oğulların əhdi, ilqarı qaldı:
Bir baxış sancıldı bulaq başında,
Ürəkdə od tutan atəşi qaldı.
Indi xatırlamaq nə qədər ağır,
Ürəyin yerində çay daşı qaldı.
“Incəm” şeiri də bir elin dərdini, sevincini, keçmişini,, indisini vəsf edən 16 bəndlik vətənsevərlik dastanıdır. İncə dərəsindəki qədim Türk elatlarının sinəsi 40 ildir ki, yaralıdı. Qılınckəndi meşəsi hələ də bizim ona sahib çıxmağımızı, hər ağacın qanamış, qaysaqlamamış yaralı köksünə sığal çəkməyimizi, bulaqların başında baş əyib, dizimizi torpağa dirəyib gözündən öpməyimizi, dədə palıdların kölgəsində dincəlməyimizi gözləyir. Bizsə hər gün bir az biganələşirik, düşmən caynağında olan sərvətlərimizin ah-naləsini eşitmək istəmirik.
Fəridə xanımı da o yerlərə ancaq xəyal qanadları aparır, başımıza gələn “oyunun, fəndin” burulğanında əl-qol atır, “ömrünü, gününü əsirgəmədən, öləm sənin üçün, öləm, ay İncəm!” fəryadı qoparır:
Həsrət göz yaşları süzülür gözdən,
Ah necə məluldu Qılınckəndimiz.
Şeytan törəməsi satdı torpağı,
Könüldə məskəni saldı dərdimiz!
Yurd yeri satarmı, de kişi olan?!
Inamım töküldü, dinim töküldü.
Kəsildi şah damar, əyildi qəddim,
Dərdin şələsindən belim büküldü!
Uşaqlığını, gəncliyini, dincliyini, yurd yeri qürurunu Fəridə xanımın və onunla eyni taleyi yaşayanların əlindən alanlar – torpağı biznes obyekti bilənlər vicdanını satanlardır, əgər vicdanları varsa, varsa da, belə üfunətli vicdan heç kimə lazım deyil. Fəridə xanım kimilərin ümidi işıqlıdır:
Dərd daşır içimdən yatmıram, heyhat,
Nə vaxtdı düşmüşəm atımdan, İncəm!
…Qismət olsun mənə xalını salım,
Açıq bir ürəklə qoynuna gəlim,
Boylanım şahlığın taxtından, İncəm!
Şair xanımın “İncəm” şeirinə sözardı kimi verdiyi bir tarixi qeydinə biganə qala bilmədim: “Qılınckəndi meşəmiz lənətə gəlmiş ermənilərə bağışlananda (1984) Tomris qızı Şayəstə xala onların qarşısına çıxan ilk qadın qəhrəman idi. Allah rəhmət eləsin. Əfsuslar olsun. Erməni kimdir ki?! Əgər bir kənd qadını onların qarşısına çıxa bilirdisə?”
Yanıb, yaxılıram Şayəstə xala,
Insafmı dərdlərim qarıyıb qala?
Gözlərim yol çəkir, yol çəkir hələ,
Küsürəm yenə də bəxtimdən, İncəm!
Tarixin bu rüsvayçı olaylarını əks etdirən “Torpağın yaddaşı” kitabını Fəridə Ləman 1995-ci yazdı, 2011-ci ildə “Torpağın yaddaşı”nı əlavə rəy və mənbələrlə genişləndirib “Qılınkəndi dastanı”na çevirdi. Bu kitabdakı tarixi sənədlər Vətən tarixinin qara səhifəsi kimi yadda qalacaq. “İsti yuvasından perik düşən quşlara dönən” İncə dərəsinin sakinləri indi “xatirələrə borcludurlar – dünən odunda-ocağında hənirləndiyimiz, yaylaqlarında gəzdiyimiz, buz bulaqlarından su içdiyimiz, xəzəzini, qulançarını yediyimiz dədə-baba yurdumuz Qılınckəndinə.”
Ilk qadın Xalq şairimiz Mirvarid Dilbazi 1998-ci ildə “Torpağın yaddaşı” kitabının dəyərindən yazırdı: “O zamankı üzdəniraq rəhbərlərimizin dəyanətsizliyi, vəzifəpərəstlikləri üzündən Kəmərli torpaqlarını asan alan ermənilərin dişləri qana batdığı üçün, sonrakı yürüşlərə başladılar.” Mirvarid xanım əlavə edir ki, Kəmərlinin 22 meşə zolağı, gil, gəc, kobalt, mis və qızılla zəngin 14 dağı, 28 adda suyu loğman bulaqları, 5 qədim qalası və daha nələri… təmənnasız ermənilərə verildi, erməni torpaqlarına ilhaq olundu.
Mirvarid xanım 29 mart 1998-ci ildə “Azərbaycan” qəzetində yazırdı:
“Od var onu su söndürür, od da var onu heç nə söndürə bilmir.
Bu fikir publisist, filologiya elmləri namizədi Fəridə Ləmanın “Torpağın yaddaşı” kitabını oxuyarkən gəldiyim qənaətdir. Bu torpaq yangısı, qeyrət yangısıdır.”
Mirvarid Dilbazi Fəridə Ləmana ana-bala münasibəti bəsləyib, gediş-gəlişləri olub. Fəridə xanım onun haqqında neçə-neçə yazı yazıb, səs yazıları var. Mirvarid xanım Fəridə Ləmandan söhbət düşəndə deyirdi:
“Mənim ruhuma yaxın olan dağlar qızıdı, Qazağın Kəmərlisindəndi. Fəridə Ləmanı ilk dəfə görəndə, qara, işıqlı gözlərinə baxanda bir el aşığının İncə dərəsi haqqında yazdığı bu misralar yadıma düşür:
O yanı çiçək Kəmərli,
Bu yanı çiçək Kəmərli,
Qızları göyçək Kəmərli.”
Mərhum şair Davud Nəsib “Torpağın yaddaşı” kitabı haqqındakı düşüncələrində Fəridə xanımın cəsarətini, zəhmətini önə çəkirdi: “Bu kitabı əslində kişilər yazmalı idi, bu zəhmətə, bu əziyyətə kişilər qatlaşmalıydı, amma Fəridə xanım da kişilərdən geri qalan deyil.”
Fəridə xanımın şeirləri sevilir, yadda qalır, düşündürür, geniş yaradıcılıq diapozonu və zəngin təxəyyülü onu müxtəlif mövzularda uğurlu şeir və publisitika nümunələri yazmağına dəstək olur. “Ey Türküm”, “Birliyin mübarək olsun, Türküm!”, “Türkün daşı ağır”, “Türkün ürəyi”, “Qarsın dağları qardır” (Sarıqamış şəhidlərinin xatirəsinə), “Türkiyə, Azərbaycan”, “Gəl, Vətən torpağı”, “Çanaqqala”, “Türk anası ağlayırsa…”, “Birliyin mübarək olsun”, “Təbrizim”, “Vətəni zəfərə harayla”, “Sevdiyim Vətən”, “Bu torpağın türküləri”, “Vətən haqqı”, “Dalğalan, bayrağım” və bu səpkidə digər şeirlər az qala dünyanın yarısını Vətən edən böyük və ulu Türkün qəhrəmanlığını özündə yaşadan salnamələrdir. Bu salnamələrdə ağrı-acı da var, qürurverici anlar da.
Turan ellərinin ucsuz-bucaqsız torpaqlarından bütöv Vətənin sinəsini parçalayan günahsız “Arazlar axan” gündən Türkün torpaqlarını bölə bilsələr də, ruhunu, cəngavərliyini öldürə bilmədilər. Nə yaxşı ki, Türkün ruhu daim onunladır. Türk titrəyib özünə gələndə düşmən onun qarşısında heç vaxt dayana bilməyib. Bu gün Türkün birlıyinin sarsılmazlığı öz bəhrəsini verməkdədir. Artıq Turan ellərinin bir millət, yeddi dövlət formulu Türkü sevməyənlərin kabusuna çevrilib.
Fəridə xanımın “Türkiyə, Azərbaycan” şeiri bir millət , iki dövlətin qardaşlıq himnidir:
Bayrağınla zirvədə
Keşikçinəm, ey Vətən.
Yurda uğur diləyin,
Cığırdan, yoldan ötən.
Küləklərin səsi də ,
Oxuyur nəğməsini –
Var ol, Türkiyəm, yaşa,
Canımız fəda olan
Azərbaycanımla qoşa!
Fəridə xanım Sarıqamış şəhidlərinin əziz xatirəsinə yazdığı “Qarsın dağları qardır…” şeirlər silsiləsindəki bəzi şeirlərdən əvvəl tarixi sənədlərə istinad etməsi uğurlu ədəbi priyomdur. 1915-ci ilin yanvarının qandonduran qışında 90 min Vətən sevdalısı düşmənə təslim olmaqdansa, 60 min nəfəri döyüş meydanında şərəfli ölümü seçdi. Sarıqamış dağlarında “soyuqdan bir-birinə sarılan, şaxtalı çöllərdə buz adamlara çevrilən 30 min Türk əsgəri isə elə bu vəziyyətdə də ölmüşdülər. Şərəfli ölümdür! Onların içərisində yüzlərlə könüllü həmvətənlərimiz də olub. Qanı bir, canı bir qardaşlarına köməyə gəlmişdilər:
Azərbaycan elindən Turan deyib gəlmişik,
Zəfər üçün canları qurban deyib gəlmişik.
Kəfənləri öncədən geyinərək əyninə,
Vətən üçün canları urvan deyib gəlmişik.
Fəridə xanım vurğulayır ki, tarixi sənədlərə görə, Sarıqamışdakı rus ordusunun generalı Petroviç Moskvaya göndərdiyi teleqramda yazıb: “Onları təslim ala bilmədim, çünki əsir alınası heç kimsə yoxdur. Onlar bizdən əvvəl öz Allahlarına təslim olmuşdular.”
Fəridə Ləmanın Sarıqamış dastanını vərəqləyəndə elə müdhiş anlara rast gəlmək olur ki, qanımız bəzən damarlarda donur, bəzən də qisas hissi ilə qaynayır. Onun Sarıqamış şəhidlərinə sayğısında bir duyğulu Tük qızının kövrəkliyi də var, sərtliyi də,fəryadı da. Bununla belə Fəridə xanım mübarizdir, ancaq ilahi ölümə baş əyə bilər:
Siz ey şəhidlərim, siz ey Ölməzlər,
Mən qurban demərəm, qurbanam Özüm!..
Fəridə xanım, yazırsınız ki, ölümüzün, dirimizin yiyəsi bu torpaqdır, hələ ki, bu torpaq qəhrəmanlardan xali deyil. Bəli, əziz el qızım, bunu Vətən müharibəsinndə igidlərimiz qanı, canı, Vətən sevgisi ilə sübut etdilər.
“Hər qapı üstündə şəkli asılan, hər qapı adına geniş açılan, hər açıq qapıya nuru saçılan” Mübarizləri – Azərbaycan analarının, atalarının igid oğlunu, ər oğullarının, qızlarının cəsarətli qardaşını “Vətən bayraq kimi göylərə qaldırdı.” Bir cümlədəki qürurun ölçüsü misilsizdir.
Yurdumu yaşadır səntək oğullar,
Ölə biliriksə bu torpaq üçün.
O bizi hər zaman göyərdəcəkdir,
Düşmən önümüzdə baş əyəcəkdir!
Mübariz ruhuyla Vətənin zəfərinə stimul olan mübariz oğullar 2016-cı il apel döyüşlərində və 44 günlük Vətən müharibəsində Mübarizin cəsarətini ürəyində təpər, əllərində üçrəngli bayraq kimi tutaraq “dəmir yumruq”la bədxah düşmənin başını əzdilər. Mübariz oğulların cəsarəti, düşmənə nifrəti gələcək nəsillərin hünər salnaməsinə yeni çalarlar əlavə edəcək. Zəfər bayrağımız etibarlı əllərdədir.
Fəridə Ləmanın “Cəbhədən cəbhəyə” döyüş bölgəsindən reportajlar kitabı qarış-qarış gəzdiyi ön cəbhə yollarında gördükləri, duyduqlarıdır. Fəridə xanım səngər həyatı görmüş azsaylı xanım jurnalistlərdəndir. Ona görə də səngərdən, ölümlü-itimli savaş meydanından yazdığı reportajlarda sünilik, pafos yoxdur.
2016-cı il aprel döyüşlərinində şəhid olmuş Elvin Namazovun döyüş yolunu işıqlandıran “Donmuş təbəsüm” poemasında Fəridə xanım Qazax rayonunun Yuxarı Salahlı kəndində doğulan, “nişanı bəysiz keçən” igidə həzin-həzin laylay deyir:
Laylay Vətən keşiyim,
Laylay evim-eşiyim.
Qazaxda doğulmusan,
Qarabağdı beşiyin!
Qarabağ ağrı yerim,
Ağrıdan ağrı yerim.
Cismim Azərbaycandı,
Qarabağ ağrı yerim.
Gözlərim tordu sənsiz,
Ürəyim qordu sənsiz.
Dərdim bir qara zəli,
Qanımı sordu sənsiz.
Şair xanım şəhid atasının dərdini, qürurunu ürəyindən, üzündən, gözündən oxuyub göz yaşları ilə islatdığı ağ vərəqə köçürür:
Ölüm, sən heç sevinmə,
Bax şəhidin adına.
Ucalardan ucadı!
Səninsə adın üstə,
Hey bayquşlar uladı!..
O, həm də aprel şəhidləri Mühüd Orucovun döyüş yolunu əks etdirən “Mühüdüm – şəhidim”, Orxan Əliyev igidliyindən yazılan “Cənnətdən məktublar” kitablarının müəllifidir.
Fəridə Ləman insanların uğurlarını dəyərləndirən, lazım gələndə məsləhət verməyi bacaran, yol göstərən mənəviyyat sahibidir. Bunu “Mirvarid Dilbazi Poeziya Məclisi” İctimai Birliyini yaradanda hiss elədim, gördüm. Məclisin yaranmasına xeyir-dua verənlərin birincilərindəndir el qızımız. İlk dəfədən tədbirlərdə iştirak edib, dəstəkləyib. Eləcə də “Kələğayı Muzeyi”ni yaradanda. Uğurlarımı izləyən, sevinən, yeni-yeni uğurlara ruhlandıran Fəridə xanım mənə ünvanladığı “Borçalıda bitən İncə çiçəyi” epitetini ən qiymətli mükafat hesab edirəm. Fəridə xanım yazır:
“…Bu bədii yolların cığırında, izində qarşı gəldiyim Günəş üzlü, əlində qələmi və söz çələngi olan bir xanımla qarşılaşmışam. Bu qələm adamı İncə dərəmizin incə çiçəyi Güllü xanım Tomarlıdı. Güllü əslən İncə dərəsindən olsa da, Borçalı mahalında boya-başa çatıb. Əlinə qələm götürüb. Sözün sehri onu çox insanlarla görüşdürüb.”
“Mən kökü İncədə, budaqları Borçalıda olan Vətən qızıyam”, – deyəndə Fəridə xanım lirik diliylə məni daha mükəmməl təqdim edir:
Bu Güllünün ətridi,
Incədən gətiribdi.
Ruhundakı gülləri,
Incəçay bitiribdi.
Fəridə də çox sevir,
Bu allı, güllü qızı.
Gözləri işıq selli,
Qızılı telli qızı.
Fəridə dəyər verəndi,
Yaxşısı, pisi görəndi.
Sözündən nurlar ələndi –
Ürəyi gözəl, a Güllü!
Mən də qürurlu, saf ürəkli, saf diləkli bacıma – “soyu-kökü İncədən boy verən kökü dərində İncəli qızı”na söz verirəm: “nə qədər varamsa, səninlə varam, əhdinə, vəfana sadiq yaşaram.”
Həm alimsən, həm şairsən, həm insan,
Sevənlər içində ən şirin bir can.
Adın qürurumdur, Fəridə Ləman,
Dadın nurundadı, İncəli qızı.
Fəridə xanımda o qədər enerji, yaşam gücü, pozitivlik var ki, Vətən, torpaq, el-oba qayğıları, ağrı-acıları ilə yüklənəndə bir hovur dincini almaq üçün yenidən qələmə sarılır. Həmkarları – şair xanımlardan üzr istəyərək özünü yazmaq istəyir. O, təkcə özünü yox, mənim ürəyimdən gələnləri oxuyub Vətən oğullarını xəbərdar edir: “Şair qadın almayın!” Ancaq özünü də sığortalayır – “Zarafat sayağı” ayaması qoyur “ciddi” şeirinə. Onun “gözü buludda qalıb, şeh görüb şehdən, meh görüb mehdən yazan, qarla, yağışla danışan, gah küsüb, gah barışan, Günəşlə qurulanan, gah zildə, gah bəmdə, gah kədərdə, gah qəmdə, halı dəmbədəmdə, qazanı odda yanan, daşın, yaşın dilini bilən, sözlə gözünü silən “şair qadın almayın” məsləhətində zarafat da var, gerçəklik də. Axı şair özünəməxsus Allah bəndəsidi, yaradan ona sözə aşıqlik istedadı verib. Ona görə də “şair qadınlar sözün gəlinidi.”
Baxışının yükü söz,
Libası söz, kürkü söz.
Heç nəyi yox, mülkü söz,
Şair qadın almayın!
Uşaq çıxar yadından,
Bıçaq çıxar yadından.
Ocaq çıxar yadından,
Şair qadın almayın!
Gecə ulduz, Ay olar,
Oxu uçan yay olur.
Mələklərə tay olur,
Şair qadın almayın!
Bir azca zarafatla nəfəs dərib özünün və bizim könlümüzü güldürəndən, içindəki gərginliyi sözlə oxşayıb özündən aralayandan sonra Fəridə xanım, teatrşünaslar demişkən, öz ampluasına qayıdır: “şair evin yox, elin yaraşığıdır.”
Qarışqa dən daşıyır,
Şairlər qəm daşıyır.
Dünyanın ağrısıyla,
Gözləri nəm yaşayır.
Axtarmaz dünya varı,
Dünyadır onun varı.
Şairin dövlətidir,
Yazıb yaratdıqları.
Hər kəs özünün ləyaqətini, nüfuzunu, fiziki və mənəvi varlığını qoruyub saxlamaq üçün milli mənəvi dəyərlərə həssas yanaşmalıdır. Əxlaq normaları, dünyagörüş, inanclar, məqsəd və s. Türkün ali milli dəyərlərindəndir. Fəridə xanım milli dəyərlərin daşıyıcısı və qoruyuçusudur. Onun şeirlərinin, publisistik yazılarının təməlində milli dəyərlər durur. Xanım-xatın qadınlarımızın nənələrin yadigarı qədim baş örtüyü kələğayıya Fəridə xanımın xüsusi önəm verməsi bunu təsdiqləyir:
Fəridənin gül çələngi,
Başında qeyrət tacısan.
Min illərin sirri səndə,
Zamanın heyrət tacısan –
Xal örpəyim, kələğayım!
Fəridə Ləmanın şəxsiyyətinə, Vətən sevgisinə, zəkasına, mənəvi dünyasına, yaratmaq eşqinə, sözünə, qələminə bələd olan tanınmışların baxış bucağından Fəridə xanım daha aydın görünür:
Davud Nəsib:
“Torpaq sığındığımız yerdir, hər şey gəldi-gedərdi, qalan isə torpaqdır, xalqdır, torpağını, xalqını acı həqiqətlərdə, heç olmasa bir kəlmə sözündə yaşadanlardı. Fəridə Ləman bu savabı artıq qazanıb.”
Sabir Rüstəmxanlı:
“İnsan dünyaya hansı işıqla gəlirsə, o işıqla da gedir. Fəridə xanım işıqlı qadındır. O, epitetlər haqqında bir kitab yazmışdı. Orada mənim də şeirlərimdə ən çox işlənən rəng haqqında yazmışdı. Bu, ağ rəng idi. Fəridə xanımın həyat yolu ağ rəng kimi təmiz və ləkəsizdir. O, yaradıcılığı ilə qadın poeziyasına öz möhürünü vurmuşdur. Fəridə xanım xoşbəxtdir ki, insanların sevgisini qazana bilib.”
Nizami Cəfərov:
“Fəridə xanım həm də insan kimi istedadlıdır. O, Türk dünyası miqyasında düşünən insandır.”
Eldar İsmayıl:
Gəncəyə, Təbrizə gülüstan deyər,
Gah bayatı deyər, gah dastan deyər.
O, Qazax deyəndə Türküstan deyər…
Soyuna həmdəmdi Fəridə Ləman.
Dürlü bir aləmdi Fəridə Ləman.
“Ömrüm torpaq ömrüdü” inamına söykənən Fəridə Ləman ömrünün zaman-zaman göyərəcəyinə, Vətən öz sevimli qızını unutmayacağına inanır. Bu inamdır onu yaşadan, axı ömrünü şam kimi yandıranların zəkasının işığı neçə-neçə əsrlər Vətənin övladlarının yollarını nurlandırır. Ömrünün yeddi onilliyini üzüağ yola salmağa hazırlaşan Fəridə xanım şərəfli işlə məşğuldur. Sözünə sadiq qalıb, sevimli peşəsinə, sözə, Vətənin bütövlüyünə, azadlığına könül verənlər üçün yaşamaq, yaratmaq ilahi işdir. “Yazmaq istədiyin ümidlərə qovuşmaqdır, ruhun boşalmasıdır.” Budur, onin həyat manifesti! Fəridə Ləman üçün “yorulmaq rahat olmaqdır”. İnanmıram ki, o, yorulur, çünki hər an narahatdı, nigarandı – Vətəndən, Vətənin torpağından, göylərindən, şəhid ruhlarından, qazi oğullarından vətəndaşlarından. Axı Vətənin başının üstündə dolaşan qara buludları tamamilə dağıtmamışıq…
Vətəni canından çox sevənlər ömrün 70-dən sonrakı fəsillərində də sağlam, uzun və mənalı ömür yaşasın ki, Vətən yaşasın. Vətən Vətəni sevərlərindir, göz bəbəyi kimi qoruyanlarındır.
Fəridə xanım kimlərəsə – bədəməllilərə, tamah və nəfs qullarına, Vətənin hər qarış torpağına alver gözüylə baxanlara məğlub olan, döyüş meydanından çəkilən el qızı deyil. İnanır ki, söz ömrü qədər yaşayacaq, el, torpaq yolunda elədikləri, yazdıqları qədirbilənlərin yaddaşında qalacaq, onu da yaşadacaqlar. Bunu Fəridə xanımın təsəllisi kimi qəbul etməyin, inancıdır – “Vətən haqqı, torpaq haqqı!”
Vətən yanğılı Fəridə xanımın elə, obaya, yurda Vətənə bağlılığı bir örnəkdir. Hara getsə də, hara dönəcəyi yeri dəqiq bilir – “göbəyinin kəsildiyi yeri. Orada onu gözləyən ruhlar və ana torpaq var.”
70 yaşınızı təbrik edirəm İncənin incə Fəridə Ləmanı. “Nəğmələrinizlə həmişə Vətən olun”. Siz öz borcunuzu yaxşı anlayırsınız – Vətənə azadlıq, bütövlük borcunuzu. Bu borc elinə, obasına, torpağına bağlı olanların alnına yazılıb.
Gününüz ağ olsun, Fəridə Ləman! Qazax mahalımızda qızlarımıza edilən bu dua- alqışın ən mötəbəri Sizə düşür…
Güllü Eldar Tomarlı
