MUSA YAQUB DÜNYASINA SƏYAHƏT – NAĞILA DÖNMÜŞ YAŞANTILAR

“İndi desəm nağıldır” poeması çox mətləblərə aydınlıq gətirir. Burada qorxulu nağıl kimi xatırlanacaq çox məqamlar gizlənib. Poemada konkret qəhrəman axtarmaq yersizdir. Bu əsərin bir qəhrəmanı var. O da zamandı. Qələmə alındığı dövrdə dəbdə olmuş Sovet ədəbiyyatı prizmasından yanaşsaq zamanın özünün də müsbət və ya mənfi qəhrəman olmasını aydınlaşdırmaqda çətinlik çəkərik. Əslində elə bu da Musa Yaqubun qəliblərə sığmayan söz adamı olmasını sübuta yetirən amillərdəndir.

Poema ana torpağın müqəddəsliyini məktəb şagirdlərinə çatdıran fikirlərlə başlayır:

Müəllimin şagirdlərlə tanışlığı zamanı eşitdiyi adlar onun xəyalında əbədi ilişib qalan çətin illərin xatirələrini canlandırır. Gerçək həyat yaşantılarına söykənən xatirələr şairin oxucu ilə növbəti təmasına stimul verir:

Adın?

Beləcə bəzi epizodları şairin “Zülmün nağılı” şeirində sadalanan “İndi desəm nağıldır” poeması Musa Yaqubun öz dilindən indiki insana sözün əsl mənasında nağıl kimi görünəcək əhvalatlar sayaq səslənir:

Bilirsinizmi mən,

Poemanın bu yerində şagirdlərin adlarının ona tanış, doğma olmasının səbəbini anlayır oxucu:

– О zəncir səsləri,

İndi də gözümün qabağındadır.

Bu yerdə poemanın mövzusuna şirinlik hopduran, xüsusi təravət bəxş edən təbiət lövhələrinə diqqət yetirməsək, bəlkə də oxucuları Musa Yaqub poeziyasının özəlliklərindən bir qədər kənarda qoymuş olarıq:

Yaxud,

Bundan sonra baş verənlərin poeziyanın dili ilə ictimailəşdirilməsi artıq Musa Yaqubun öz ölkəsinin əsl vətəndaşı, ziyalısı, şairi, başlıcası isə BÖYÜK İNSANI olduğunu dönə-dönə təsdiqləyir. Musa Yaqub dəryasından bir damla olan “İndi desəm nağıldır” gerçəkdən də Azərbaycan tarixinin bir parçasıdır. Axı tarix təkcə rəqəmlərdə yazılanlardan ibarət deyil…

…İstənilən canlı və ya cansız əşya duyğulu insanlara doğmalaşa bilər. Kasıb ailənin uşaqlarını inəyin bircə dəfə südlə, toyuğun yumurta ilə xilas etməsi, lap elə yazı masasının, məişət əşyalarının insana təmənnasız şəkildə hərəkətsiz xidməti bu canlı və cansız əşyaların sahiblərinə doğmalaşması üçün yetərli sayıla bilər. Onda qalmışdı ki, Laçın kəlin bütöv bir kəndi illərlə aclıqdan qurtarmasına… bu heyvana bəlkə heykəl qoymaq da azdı. Çoxlarının unutduğu bu yaxşılığı Musa Yaqub öz poemasında xüsusi bir sevgi və mərhəmət hissi ilə abidələşdirib, onun yaxşılıqlarını dəyərləndirib:

Laçınla bağlı xatirələrin çözümünə bir qədər sonra qayıdacağıq. Poema həm də ona görə tariximizin bir parçasıdır ki, burada cərəyan edən hadisələr təkcə Laçının şücaətlərinin tərənnümündən ibarət deyil. Laçınla ilgili baş verən bütün proseslər o dövrdəki yaşam tərzinin ayrı-ayrı nümunələrini oxucuya çatdırır. Əlbəttə əgər buna yaşamaq demək mümkündürsə. “Dəstəçidən qaçırdım, o da vurdu kürəkdən” yazan müəllif bununla İkinci Cahan Savaşından sonra sümükləri hələ bərkiməmiş uşaqların əməyinə nə qədər ehtiyac olduğunu, uşaqlar işlərinin öhdəsindən gələ bilməyəndə isə onların rəhbərlər – “dəstəçilər” tərəfindən amansızcasına döyüldüklərini bildirir. Kolxozçuların məşhur “1 May bayramı”nı cəmisi yarım gün istirahət imkanı əldə etməsindən ruhlanan cütçü azyaşlıların bu yarım gündə necə şadlanmasından da yazmağı unutmur:

…Cütçülər torpaqları şumlamaq üçün arana köç etməli olurlar. Laçın yenə də kəllərin önündədir. Amma kəndindən, doğmalarından aralı qalmaq kiçik yaşlı Musaya yaman yer eləyib. Cilovçu işinin ağırlığı da bir tərəfdən:

Darıxan kotançılar uzaqdan qaraltı görən kimi özlərinə gəlirlər. Zənn edirlər ki, bu atlı kənddən gəlir. Amma onun kimliyini dəqiqləşdirmək o qədər də asan deyil. Bunun oxuculara bir fərqi olmasa da, kənddən sovqat gözləyən yorğun kotançılar üçün bu gəlişin sevincli anlarını yaşamaq qədər gözəl heç nə ola bilməz. Səfərdir, sədrdir, forslu Kərəmdir… axır ki, gələn “gözətçi, qıçı gülləli Bayram” olur. Ayağına müharibədə güllə dəymiş Bayram da həmkəndlilərini görüncə sevincindən şikəstliyini yaddan çıxarıb sürüşüb atın üstündən yerə atılır. Onun gətirdiyi xurcunlarda hamıya pay-püş, İsmayıllıda həmişə bol olan meyvələr var. Səlmi xala bütün kəndin insanlarının əzizinə çevrilmiş Laçın kəlin duz payını da Bayramdan yollayıb. Burada bircə pay göndərəni olmayan yetim Fəzlinin torbası yoxdu. Düzdür, çətin günlərin mehribanlaşdırdığı kotançılar onu da təbii ki ac qoymazlar. Ancaq Fəzlinin kimsəsiz qalması da müharibənin qoyub getdiyi qan-qadalı izlərdəndir. Özündə gerçəkliyi əks etdirən bu obrazın və ona göstərilən qayğının qələmə alınması bu tipli yüzlərcə, minlərcə taleyin ümumiləşdirilməsi olmaqla bərabər, böyük tərbiyəvi əhəmiyyətə malik mental xüsusiyyətlərimizin təbliğidir. Bu dəqiqələrdə Musaya ən əziz adamsa Bayramdır:

LAÇININ ÖLÜMÜ

…Kotançıların işi yarımçıq qalır. Yuxudan duranda hər yerin ağappaq qar örtüyünə büründüyünü görürlər. Bu qanıqaraçılıq özüylə həm də bir sevinc gətirmişdi:

00:28

Kəndə gedəcəyik, biz kəndə, kəndə

– Kəndə gedəcəyik!

Atlanın görək! –

İş yarımçıq qalsa da, kəndə getməyin sevincini yaşayanlar tez bir zamanda çarıqları bərkidib, kotanları, qab-qacağı, çay qəfədanını, yataq ləvazimatlarını arabalara yükləyib yola düşürlər. Əyriçaydan keçəndə arxadan gələn arabalardan biri batır. Bir anda hamı ümid yerinə səslənir:

Laçını topuna qədər palçığa batmış arabaya qoşurlar. Böyründə heç bir kəl duruş gətirə bilmir.

Bir kəndin ümid yeri olan Laçın, nəhayət, bu ağır yükün altına tək girməli olur. Qeyrətli kəl bütün gücünü işə salsa da təkərləri bütöv palçığa batmış yüklü arabanı çıxara bilmir. Bu onun bəlkə də həyatında ilk acı məğlubiyyətidir. Məğlubiyyətlə barışmaqsa Laçına yaraşmır:

Laçın şüurlu insanlara belə ibrət dərsi verəcək tərzdə əqidəsindən dönməyərək acı məğlubiyyəti yaxın buraxmaqdansa, son dəfə güc vurub özünü qurban verməyi üstün tutur. Bir elin dirəyinin ölümünü kotançılar göz yaşları ilə qarşılayırlar:

…Musa Yaqubun yuxusuz gecələrindən biri… Laçın can verir… Heç kim mürgüləməkdən özünü saxlaya bilməsə də, balaca Musa Laçını tək buraxa bilmir bu məqamda. Onunla bağlı xatirələrini yada salır. Çox sonralar həmin xatirələr “İndi desəm nağıldır” poemasının əsas mövzusuna çevriləcək:

Bu anda Laçın kəl qayadan qopmuş nəhəng bir daş parçası kimi yerə sərilir. Gurultuya bütün kotançılar yuxudan ayılırlar. Şair bunu dağ uçqunu ilə müqayisə edir. Əyriçayın belə bu gurultudan vəcdə gəldiyini, yıxılarkən kəlin buynuzlarının yaxındakı ağacın budaqlarını sivirdiyini yazır. Kənd camaatının bu xəbəri müdhiş bir olay kimi qarşılayacağını düşününcə daxilində o vədə baş qaldırmış pərişanlıq hisslərini yazıya gətirir. 1972-ci ildə qələmə aldığı bu poemada keçmiş çətin illərin bütün təfərrüatını canlandıran şair poemanın epiloqunda indi Laçının canı bahasına salınan şumların, səpilən dənlərin müasir avadanlıqlarla çox asan başa gəldiyini qeyd edir. Lakin həmin günləri unutmamağı tövsiyyə edərək, torpağa hörmətlə başlayan poemanı elə torpağa hörmət nidası ilə də tamamlayır:

– О günlər söz-söz oldu,

21. 07. 2011