Müstəqil. Az güneyli yazar və araşdırmaçı Eyvaz Tahanın “Dil siyasəti” yazısını təqdim edir:
Heyvanlarla insanların ortaq xüsusiyyəti ləzzət almaq və əzab çəkməkdir. Hər iki canlı da əzab və ləzzət hissinə malikdir. İnsanlıq bu mərhələdən sonra gəlir.
İnsanlığın bir şərti ləzzət və əzabı arxada qoyaraq, “yaxşı-pis”, “göyçək-çirkin”, “haqq-haqsızlıq” dönəminə keçməkdir. Bu mərhələdən öncə nə varsa, heyvanlığa aiddir. Bu, səsdən (“phone”) dilə (“logos”) keçmək mərhələsidir. Çünki heyvan səslənə bilir, amma dillənə bilmir. Polis (şəhər dövləti) bu keçid mərhələsində özünü doğruldur. Siyasət də həmin mərhələdə baş verir. Siyasət canlı varlıqla dilin əlaqəsinin gerçəkləşdiyi düzənlikdir. Təəssüf ki, Polisin mövcud olmadığı halda, bu əlaqə də öz anlamını itirir. Siyasət çılpaq həyatdan qopub özəlləşmənin məkanıdır, dil isə həssaslıq dönəmində yerləşir. Polis olmadan dil yoxa çıxa bilər. Amma dilimiz yoxa çıxmır. Çünki bizdə gerçək anlamda dövlət yoxdursa da, bu, tarixi şüurumuzda, şüuraltımızda yaşayır. Qədim türk dövlətləri başda olmaqla, Yaxın Şərqin siyasət sahəsi həmişə türk faktorunun təsiri altında təkmilləşib. Məşrutə hərəkatından bəri modern siyasətin aparıcı öndərləri azərbaycanlılar olub, Polislə siyasətin toqquşmasında başlıca rol oynayıblar. Üstəlik, “Məmaliki məhrusə” (Qacarlar dövründə İranda mövcud olan sistemin adı) türkləri iki çağdaş dövlət qurublar: Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Cəfər Pişəvəri dövləti. Xüsusən, Pişəvərinin yaratdığı Milli Hökumət bəlli ərazi çərçivəsində “dil”lə “fon”un (“dil” ilə “səs”in) qovşağında dayanan siyasət təcrübəsini tarixi yaddaşımıza əlavə edib. İndiki dönəmə gəldikdə Azərbaycan Cümhuriyyəti, əlbəttə, təcrübələrin zirvəsində durur. Qardaş Azərbaycan dövləti təhlükə mənbəyi deyil, dilimiz üçün fürsət imkanıdır.
Bütün bunlara bir təsir gücü də artırmaq lazımdır. Artıq millət-dövlət fenomeni qloballaşma durumunda klassik önəmini itirməkdədir. Xüsusən, postmodern məfkurədə hər bir məkan içində çoxsaylı məkanlar yaranır. Eyni zamanda, dağınıq millətlərin beynəlxalq quruluşlarda yer alması milli sərhədləri laxladır. Çoxmillətli şirkətlər, sərhəd tanımayan media və internet kimi beynəlxalq informasiya vasitələri mərkəzləşdirilməyə qarşı işləyirlər. Bununla da dövlətin yurddaşlar üzərindəki nəzarəti sarsılır. Demək, ənənəvi sərhədlər pozulduqda “fərdiləşmə” güclənir. Bununla da dil siyasi gücün keşiyində durmaqdansa, onun üzərində təzyiq vasitəsinə çevrilir.
Bunları deməkdə məqsədim dili müqəddəsləşdirmək deyil. Belə məqamda həssaslıq lazımdır. Dili romantiklər kimi siyasi romantikanın dayağına çevirsək, soyçuluq vasitəsinə çevriləcək. Romantiklər bilməyərəkdən dil özləminin vasitəsi ilə faşizmə yol açırdılar. Onlar daxili azadlıq qazanmaqla toplumsal özgürlüyün perspektivini qapadırlar. Sözümün canı budur: İnsanın işi heyvani yaşamından ayrılıb, düşünən varlıq timsalında ayağa qalxmaqla bitmir. Dilin ortamında baş verən idrak gedişi özgürlük şərtlərinə uyğun getməlidir. Herbert Markezə görə, biz evrəni olduğu kimi qavramaq üçün onu düşünən insanın zehnindəki özgürlük qavramına uyğun anlamalıyıq. Belə bir ortamda müəyyən “dil siyasəti”ni mənimsəmək gərəkdir. Aydın bir dil siyasətini təkmilləşdirməyi siyasi güc qazananadək gecikdirmək çağırışı yanlışdır. Belə bir siyasəti təxirə salsaq, mərkəzin dildəyişdirmə siyasəti Tehran kimi bölgələrdə uğurlu alınacaq.
Dil siyasəti bizi dilin dolanbac dəhlizlərində dolaşan xarici qüvvələrin caynağından qurtarmalıdır. Başqa dillərin hegemonluğunu mədəni alış-verişə çevirməklə qurtuluşçu siyasətə yol açmaq lazımdır. Çünki dil təkcə anlam mübadiləsi imkanını təmin etmir. Güc dedikdə insanlara sırf nəsnə, ictimai obyekt kimi baxan amilə barmaq uzatmıram. Onları insan kimi təkmilləşdirən mexanizmi göz önünə alıram. Bu isə sırf dövlət aparatı deyil, toplum, tarix və mədəniyyət şəbəkələrinin bütün gözlərini dolaşan qandır. Bu güc, Fuku demiş, “fərdi özkimliyinə qovuşdurur” və ya ona sırınmış kimlik zindanından xilas edir.
