Sabir RÜSTƏMXANLI
(Yol qeydləri)
“Yaxın qonşu uzaq qohumdan irəlidir”- deyirlər.
Ölçülər dəyişilib, uzaqlıq, yaxınlıq anlayışları da əvvəlki mənasını itirib.
Dağıstan yaxın qonşumuz olmaqla, əhalisinin böyük bir hissəsi həm də bizə “qohumdur”. Tarixin bir çox qanlı-qadalı yollarında bir yerdə yürümüşük. Arada çaydan, dağdan başqa ayrıc olmayıb. Siyasi xəritələr dəyişilsə, sərhədlər gah Dərbənddən, gah da onun o üz bu üzündən keçsə də mənəvi sərhədlər dəyişilməyib. Biz bir dövlətin tərkibində olanda da olmayanda da din, adət-ənənə , mənəvi dəyərlər, yaşam tərzi bizi eyni doğmalıq çərçivəsində saxlayıb, üstəlik Rusiyanın işqalına qədər yüzillər boyu Dağıstan ərazisinin böyük bir hissəsi və Azərbaycan bir dövlətin tərkibində olublar. Dağıstan xalqlarının əsas ünsiyyət dili qıpçaq və Azərbaycan türkcəsi olub.
Bu bölgə xalqlarının dostluğu, eyni taleyi paylaşmaları, dar gündə bir-birinə arxa olmaları , daim bir-birlərinə doğru can atmaları, fitnəyə uymadan bir-birinin əlini buraxmamaları , qarışıq ailələlər haqqında saysız örnəklər gətirmək, cildlərlə kitab yazmaq olar. Şərqi Qafqaz bu baxımdan dünyanın çox nadir bir yeridir və bu qədər xalqın bütün iddəalara, fitnəkarlıqlara baxmayaraq bir arada yaşaya bilməsi ən yüksək sayqıya layiq, möcüzəli bir işdir. Lakin yeni nəsillərdə Avropa, Qərb heyranlığı gücləndikcə , uzaq olanlar daha cazibədar göründüyündən bəzən yaxından olanlara az maraq göstərildiyini də etiraf etməliyik; halbuki insanlığın, mənəvi ucalığın, mərdlik və kişiliyin elə ölçüləri var ki, onları öz aramızda, qonşuluğumuzda axtarmalıyıq və bu meyarlar nəzərə alınmadan dünyada nəyin yaxşı nəyin pis, nəyin gərəkli nəyin gərəksiz olduğunu anlamaq olmaz. Bu düşüncə ilə yanaşanda biz, yaxın qonşularımızı və qohumlarımızı nə dərəcədə tanıdığımızın hesabını aparmalıyiq. Bugünkü Güney Azərbaycanı nə qədər tanıyırıq? Yaxud tarix boyu dünyanın maraq dairəsindən çıxmamış Qafqazı, öz mənbələrimiz və tariximiz müstəvisində incələyən neçə kitabımız, bələdçi qeydlərimiz var?
HAŞİYƏ. Dağıstanda bir dostumuz, eyni mənim kimi, yaxın qonşularımızla az maraqlandığımızı dilə gətirib çox həssas bir mövzuya toxundu . Ermənistanın tarix boyu Azərbaycan türkləri ilə iç-içə yaşamış ləzgilər və başqa azsaylı xalqlar arasında necə işlədiyi, hansı xəyanətkar planlar qurub, arada soyuqluq yaratmaq üçün hansı oyunlardan çıxdıqlarını, vaxtilə “Sadval”a necə yardım etdiklərini xatırladaraq bu prosesin Dağıstanda və Moskvada indi də davam etdiyini bildirdi. Yüzillər boyu ayrı seçkiliyimiz olmayan qardaş xalqlarla aramıza şeytanların girməsinə imkan vermək olmaz. Onlar PKK və Azərbaycandan kənarda Talış separatçıları ilə də eyni senari üzrə də çalışırlar. Bir-birimizi yaxından tanımaq, həm də bu təxribatların qarşısın almaq üçün vacibdir.
YARIM ƏSR UNUDULMAYAN XATİRƏ
Universitetin 4-cü kursunda oxuyanda məni Ufaya , Başqırğızıstan universitetində keçirilən Ümumittifaq tələbə elmi konfransına göndərmişdilər. Azərbaycan poeziyası haqqında məruzə etmişdim. Geri dönərkən cibimdə xırda-para yol xərclərinə yetəcək pulum da vardı. Ancaq Moskvada biletimi qeyd elətdirəndə əlavə ödəniş məsələsi çıxdı ortaya. Elə bil cibimin sonucu qəpiyinə kimi hesablamışdılar. Qatara mindim, lakin qarşıda iki günlük yol var idi. Yataq dəstini, çayı, yeməyi unutmaqdan başqa yol qalmamışdı. Vaqon yeyir-içir, kupelerin açıq qapılarından sağlıqlaq yüksəlir… Vaqon bələdçisi təmiz yataq mələfəsi gətirir – imtina, çay gətirir- imtina, qonşularım süfrə açır – bir bəhanə ilə küpedən çıxıram. Ətrafda hamı bakılı, azərbaycanlı amma bir nəfər də tanıdığım yox. Küpe yoldaşlarım Dağıstandan gənc bir ailədir, Moskvada aspiranturada oxuyurlar, söhbətimiz tutur, dostlaşmışıq. Lakin aclığımı və pulsuzluğumu onlardan gizlədirəm. İkinci gecə yarıyuxulu onların pıçıltısını eşitdim. Xanım deyir oyadaq, yoldaşı deyir oyatmayaq, qoy yatsın. Mən bu hadisəni eşidirəm, ancaq oyanmaq halında deyiləm. Nə isə. Yenidən yuxuya getdim. Səhər oyananda qonşularımla xudafizləşə bilmədiyimə görə təəssüfləndim. Ancaq bu zaman gözüm masanın üstündəki kefir şüşəsinə sataşdı. Yanında tələsik, amma nəzakətlə yazılmış bir məktub: – “Sabir, biz Mahacqalada enirik. Tanışlığımıza çox şad olduq. Bu xırda yardımımızdan imtina edəcəyini düşünüb səni oyatmadıq. Bir daha görüşmək arzusuyla”…
Bir şüşə kefir, bir bulka və məktubun altında 3 rubl pul. İki günlük aclıqdan sonra bunun nə demək olduğunu təsəvvür etmək çətin deyil. Bir manat yatağa, qalan iki manat isə doyunca çay içməyə bəs edir.
Bir daha görüşə bilmədik. Amma bir ömürdür bu xatirə mənimlə yol gəlir və həmişə xəyalımda Dağıstanın gənc və həssas siması kimi yaşayır. Bəzən bir insan və bir ailə öz yurdunu başqalarına bu şəkildə dost edə bilir.
* * *
Bir çox dəyərlər var ki, bizim ümumi sərvətimizdir. Bununla fəxr etməli və bir yerdə qorumalıyıq. Dərbənd bu gün Dağıstan şəhəridir. Lakin Azərbaycan tarixinin, ədəbiyyat və mədəniyyətinin, quruculuq qüdrətinin və yaddaşının ayrılmaz bir parçasıdır. Tarix boyu Quzeylə Güney sərhəddi Dərbənd divarları olub. Əfsanəyə görə bu divarlar Çin səddi kimi dağların başıyla Xəzərdən Qara dənizə kimi uzanırmış. Neçə minillik tariximiz yatır orda. Moskva höküməti araşdırmadan, dərindən öyrənmədən və ya qəsdən Dərbəndin 2000 illik yubileyini keçirdi. Guya Qara dəniz sahillərində təməlini yunanlar qoymuş şəhərlər Dərbənddən daha qədimdir. Onda günah yoxdur. Bildikləri bu qədərdir. Bilmirlər ki Dərbəndin yaşı 2000 il yox 5000 ildir. Ancaq daha öncəki 3000 il Moskvalıq deyil. 2000 il öncənin qədim tarixini biz bilirik və biz qutlamalıyıq. Sizin, bizim söhbətini bir kənara qoyub, başqa xalqlarla bir yerdə şəhərin mədəniyyət abidələrini qorumalıyıq. Dərbənddə Bakı günləri, Bakıda Dərbənd günləri keçirmək, məktəblilərin qarşılıqlı səfərlərini təşkil etmək, Dərbənddəki Azərbaycan türklərinin təhsil və mədəniyyət ocaqlarına qayğı göstərmək , tarixin yadigarlarını qorumaqda Dağıstan hökümətiylə anlaşıb birgə fəaliyyət göstərçmək lazımdır.
Azərbaycanda bir parça Dağıstan, Dağıstanda bir parça Azərbaycan varsa bu, arada körpü rol oynamalıdır.
ARDI VAR…
