“Ramiz Rövşən bu sirrə görə əzab çəkirdi…”

Bu dəfə jurnalist həmkarımız Zümrüd xanım Səfərovanın “Xatirə dəftəri”ni vərəqləyəsi olduq. Onun xatirələrinin mərhum həyat yoldaşı, tanınmış tərcüməçi Natiq Səfərovla bağlı bölümlərini “oxuduq”. Bu xatirələr bu gün yaşanırmış kimi diridir, bu xatirələrin toplandığı ürək doludur, bir himə bənddir ki, boşalsın… vərəqlənsin, yenidən yaşansın. Həmsöhbətimə verdiyim ilk sualla mövzuya girişə körpü salmaq, xəyallarının alt qatında qalan vərəqləri çevirmək istədim:

– Necəsiniz? Xəyala çoxmu dalırsınız?

– Təşəkkürlər, Faiq bəy, şükür Allaha, yaxşıyam, hər şey yaxşıdır. Həyatımızı xəyalsız təsəvvür etmək çətindir. Keçmiş üçün çox darıxıram. Ötən günlər heç vaxt yaddan çıxmır. Bəzən o qədər düşünürəm ki, hansının gerçək, hansının xəyal olduğunu belə səhv salıram.

– Sizinlə ”Xatirə dəftəri” layihəsində həmsöhbət oluruq. Xatirə dəftərinizin vərəqlənməyən, başqaları ilə paylaşmadığınız çoxmu səhifəsi var?

– Var, əlbəttə. Bəzən düşünürəm ki, “Ömürdən yarpaqlar” kitabını çap etdirməyə tələsdim, kitabı bir az da artıra bilərdim. Bir az da çox yaza bilərdim. Kitabda mərhum ömür-gün yoldaşım Natiq Səfərov haqqında və bir vaxtlar çalışdığım Azərbaycan Radiosu ilə bağlı xatirələr, maraqlı əhvalatlar toplanıb. Əslində, kitab olayını əvvəldən düşünməmişdim. Feysbukda özüm üçün, dostlarım üçün xatirələri paylaşırdım. Onlar da bəyənirdilər. Sonra Günel (Günel Natiq – qızı. – F.B.) dedi, bəlkə kitab şəklinə salaq? Şahbaz bəyə (Şahbaz Xuduoğlu. – F.B) dedik, sağ olsun, kitabı çap etdi. Amma əvvəldən bu fikirdə olsaydım, bəlkə, kitabın həcmi daha çox olardı. Çünki Feysbukda paylaşdıqlarımın çoxunu səhifəmdə tapa bilmədik.

– Xatirələrinizin ən məhrəm səhifələrindən daha çox kimin adı keçir? Zaman keçdikcə bu səhifələrdəki xatiratlar daha çox “silinir” yoxsa, əlavələr olunur?

-“Silinənlər” də olur təbii ki… Amma əlavələr də edərdim. Məsələn, Afaq Məsudu əlavə edərdim. Afaq xanım Natiqin tərcümələrini kitab halında çap etdirdi. Azərbaycan oxucusuna bu dəyərli nümunələri bir daha təqdim etdi. Görkəmli alim, yazıçı Kamal Abdullanın bizim ailə üçün elədiyi yaxşılıqları heç vaxt unuda bilmərəm. Sonra Natiqin yaxın dostlarından, həm də qohumu Ələddin Cəfərovu əlavə etmək istərdim. O, həyat yoldaşı Rəfiqə xanımla bizim ailəyə çox dəstək olub.

– Natiq müəllimlə bağlı soruşmaq istəyirəm. Xatirələrinizdə onun kifayət qədər yumor hissinə malik olduğu bəlli olur, bəs, aqressiv, ipə-sapa yatmaz vaxtları necə, olurdumu?

– Natiq nə qədər yumor hissinə malik bir adam idisə, bir o qədər də çox ciddi və tələbkar idi. Heç vaxt məni yazmağa qoymadı. Onun fikrincə, yazılar ideal səviyyədə olmalı idi, əks halda yazmağın mənası yoxdur. Həmişə tənqid edirdi. Mənim yumorlu yazılarımı bir dəfə gözəl yazıçımız Məmməd Oruc efirə vermişdi. Natiqin xoşuna gəlsə də, heç vaxt tərifləmədi. Aqressiv vaxtları da olurdu, əsəbi adam idi. Çox vaxt mən güzəştə gedirdim. Amma deyim ki, pambıq kimi ürəyi vardı, hirsi tez soyuyurdu. Çox mərhəmətli idi. Tanıdıqlarına, tanımadıqlarına, həyətdəki yaşlılara, uşaqlara, imkansız dostlarına – hamıya əl tuturdu. Son tikəsini ehtiyacı olanlarla bölən adam idi. Sosial problemlərlə bağlı əsəbləri çox pozulmuşdu. Ədəbiyyata ürəyi istədiyi qədər vaxt ayıra bilməməsi onun üçün faciəyə bərabər idi. Axı onu, əslində, çörək yox, ədəbiyyat yaşadırdı. “Ədəbiyyat mənim üçün uçuşdur”, – deyirdi, – mən gözəl bir əsər tərcümə edəndə uçuram”. Tərcümə edəndə səhərə kimi yatmayıb işləyirdi. Bəzən özü haqqında “trudoqolik” – yəni işdən həddən artıq həzz alan, saatlarla davamlı işlə məşğul olan insan – ifadəsini işlədirdi. Belə vaxtlarda öz aləminə çəkilirdi, biz bilirdik ki, həmin dəqiqələrdə o arzuladığı yerdə – ədəbiyyat aləmindədir.

– Natiq müəllimin sizin xətrinizdən çıxdığı anlar olubmu?

– O, unudulmaz adam idi. Xatirələr isə həmişə təzədir… Bir dəfə qonorar günü evə çox kefikök gəlmişdi. O vaxt da “Azərbaycan” jurnalında işləyirdi. Əlində iki qutu paxlava vardı. Qapını açanda əlindəki qutuları görüb çox təəccüblənsəm də, heç nə demədim. Çünki elə vaxtda ona adi baxış da bəs edirdi. Əslində, həmin gün evə bazarlıq etməliydi. Üzümə baxdı, dedi, gözlərindən görürəm, narazısan. Əlini cibinə saldı, dedi, bax, heç nə yoxdu, pul da yoxdu, vəssalam. Qutuları da yerə atıb getdi yatmağa. Səhər stolun üstündə paxlava qutularını görüb: “Bu nədir almısan, özü də ikisini birdən”. “Özün almısan”, – deyəndə heç cür inanmadı. Nə qədər fikirləşdi, yadına sala bilmədi. Çox pis oldu. Nə isə, mən işə getdim. İdarədə pilləkənin üstündə rəhmətlik şair İbrahim Göyçaylıya rast gəldim. “Natiq necədir? Dünən necə gəldi evə?” – soruşdu. Sonra dedi ki, “bəs, dünən Natiqlə Yazıçılar İttifaqında görüşdük. Qonorar almışdı. Dedi, gedək bir az qeyd edək, sonra ev üçün bazarlıq edəcəm. Bazarda da iki kağız torba aldı, birini mənə, birini də özünə. Ətdən tutmuş hər şey aldı, mən də dedim yaxşı deyil, iki qutu paxlava aldım, birini ona, birini də özümə. Evə gələndə gördüm paxlavaların ikisi də Natiqdə qalıb”. Dedim, “Natiq elə iki qutu paxlava gətirib çıxarıb evə, bazarlıq da yox idi, özü də elə bilir, paxlavaları mən almışam”.

– Bilirik ki, Natiq müəllim gözəl tərcüməçi idi, onun tərcümələrində bir çox əsərlərlə tanış olmuşuq. Yarımçıq əsərləri qaldımı?

– Yarımçıq arzuları qaldı. Dostoyevskinin “Karamazov qardaşları”nı dilimizə çevirmək istəyirdi. “Belə möhtəşəm bir əsəri dilimizə tərcümə etmək üçün kifayət qədər həyat təcrübəm və enerjim var”, – deyirdi. Amma həyat şərtləri o qədər ağır idi ki. Ailəni dolandırmaq üçün ona-buna kitablar, dissertasiyalar yazırdı. Heç yerdə işləmirdi, jurnaldan gedəndən sonra işsiz idi. Bu da ona psixoloji təsir edirdi. Son vaxtlar yenidən Tərcümə Mərkəzinə qayıtmışdı… Xəstəxanada ölümünə bir gün qalmış Şahbaz bəyə deyirdi ki, biz səninlə çox kitablar işləyəcəyik, yeni planlarım var, amma əcəl aman vermədi.

Özünə qarşı son dərəcə tələbkar idi. Belə usta qələmi olan bir adamın bədii əsər yazmadığına təəccüblənirdilər. Bir dəfə belə bir sual vermişdilər: “Siz dünya ədəbiyyatının çox şedevrlərini dilimizə tərcümə etmisiniz, bəs, özünüzü nə vaxt tərcümə edəcəksiniz?” O isə demişdi ki, “mən dünya ədəbiyyatında bir hərfəm, hərfi necə tərcümə etmək olar?” Yaradıcılığa qarşı tələbkar və barışmaz idi. Günel keçən dəfə onun bir vaxtlar çalışdığı Tərcümə Mərkəzindəki iş yoldaşlarıyla bağlı zarafatla, yalnız öz dairəsi üçün yazdığı bir əsər haqqında mənə danışdı. Əsəri qızım hələ atasının sağlığında təsadüfən görüb oxumuşdu. “Hansısa məşhur yazıçının romanı olduğunu zənn etdim”, – Günel deyirdi. Sonra o əlyazmalar necə oldu, bilmədik. Təəssüf ki, o qiymətli yazıları qoruyub saxlamağı bacarmadıq.

– Natiq müəllimlə bağlı xatirələrinizi kitab halında dərc etdirmisiniz. Kitab nəşr olunandan sonra düşündünüzmü ki, bir insanla keçən ömrü bir kitab səhifəsinə yerləşdirmək necə də ağırdır?

– Mən onun yumor tərəfini düşünüb xatirələrimdə yazmışam. Bir ömrü xatirələrdə canlandırmaq qeyri-mümkündür. Evdə elə gün olmur ki, onu xatırlamayaq və yaxud hansısa sözlərini, hərəkətlərini yadımıza salmayaq. Bir dəfə mənə zəng vurub dedi ki, təcili nəşriyyata getməliyəm, açarı itirmişəm. Dedim, işdəyəm, 10 dəqiqə gözlə, taksiyə minib gəlirəm. Dedi, yox, gözləyə bilmərəm, vaxtım yoxdur.

Elə bildim, zarafat edir. Tez taksiyə minib evə gəldim. İçəri girdim, görürəm səs-səmir yoxdur, qapını açıq qoyub gedib. Gələndən sonra dedim, qapını açıq qoyub getmək olar? Dedi, əşi, oğrular bilir hara gedir. Burdan nə oğurlayacaqlar, hər yer kitabdır…

– Zümrüd xanım, bu mövzu mənə bir qədər ağır gəlir: sizin ötənlərinizi yada salmaq, onu bizlərlə paylaşmaq istəyimiz. Siz özünüz onunla bağlı hansı olayı xatırladınız?

– Onun bizi son dəfə Türkiyəyə yola salması vaxt heç yadımdan çıxmır. O, qapalı yerdə ola bilmirdi, təyyarəyə minmirdi. Ona görə bizimlə nəvələrimizi görməyə gedə bilmədi. Böyük qızımız Sevinc ailəsi ilə İzmirdə yaşayırdı. Əvvəllər tez-tez gəlirdilər, sonra uşaqların dərsləri ilə bağlı gəlişləri azaldı. Natiq də onlar üçün çox darıxırdı. Günellə mənə dedi ki, siz çox xoşbəxtsiniz ki, gedib Aytənlə Aylini görəcəksiniz, amma mən gedə bilmirəm…

Elə hadisə baş verən gecə (təbii ki, biz bundan xəbərsiz idik) Türkiyədə Natiqi yuxuda gördüm. Gördüm ki, Natiq bütün su içindədir, suyu üstünə tökdükcə, yenə su istəyir. Hətta üzbəüz qonşudan belə su gətirib üstünə tökürlər. Səhər oyanıb öz-özümə “su aydınlıqdır”, desəm də, onun görkəmi, məni çağırması gözümün önündən getmirdi. Bir azdan qızlar şəhərə getməyə hazırlaşırdılar. Mənə də onlarla getməyi təklif etsələr də, imtina etdim. Sevinc narahatlığımı görüb “ay mama, yenə həyat yoldaşını düşünürsən?” deməyi ilə telefona Bakıdan zəng gəlməyi bir oldu. Demə, Natiq yuxu dərmanı içib yatıb. Siqareti həmişə yanına qoyurdu… Bədənini alov alanda söndürmək üçün özünü su dolu vannaya atıb, bu isə daha da pis olub, yaraları ağırlaşıb…

Hərdən zarafatla ona “Novoseltsevə oxşayırsan”, – deyirdim. Eldar Ryazanovun məşhur film qəhrəmanı kimi çox vaxt insanlardan qaçardı. Təkliyi xoşlayırdı. Tək qalanda da darıxmaq kimi təzadlı xarakteri vardı… Həmişə ondan nigaran qalırdım. Həmişə düşünürdüm ki, nəyi isə yadından çıxarar, ya qazı açıq qoyub yatar, ya siqareti sönməmiş qoyar. Elə də oldu…

– Dostları haqda da bəhs etmişiniz: Ramiz Rövşən, Kamil Vəli, Şahbaz, rəhmətlik Vidadi… Deyin, ondan sonra dostlardan hansı dost olaraq qala bildi? Natiqi xatirələrdə deyil, realda olurmuş kimi görə bildilər?

– Ramiz Rövşən böyük şair və böyük ürəkli insandır. Natiq xəstəxanada olanda bir neçə dəfə baş çəkdi, həkimlərlə danışdı. Xəstəxanada sonuncu dəfə onu görəndə həkimin otağından çıxmışdı, tutqun və kədərli idi. Həyəcanla danışır və gözlərimizə baxa bilmirdi, elə bil. İndi anlayıram ki, Natiqin vəziyyəti ilə bağlı ona həqiqəti demişdilər və o bu xəbəri bizimlə paylaşa bilmir, əzab çəkirdi…

Natiq xəstəxanada özünə gələndə ilk əvvəl dostu Şahbaz Xuduoğlunun nömrəsini vermişdi. Şahbaz bəy özünü tez xəstəxanaya çatdırmış, qohumlarımıza xəbər vermiş, əlindən gələn köməyi etmişdi. Natiq xəstəxanada qaldığı müddətdə də bizi tək buraxmadı… Onu da deyim ki, xəstəxanada keçən hər gün maddi və mənəvi problemlər yaşadırdı. Natiqin qardaşı nəvəsi Tahir hər gün bir torba dava-dərman alıb gətirir, maddi dəstək olurdu. Çox savadlı, geniş dünyagörüşlü oğlan olan Tahir Natiqə çox bənzəyirdi… Natiqin ölümündən bir neçə il sonra Tahir də cavan yaşda dünyasını dəyişdi, onun ölümü dünyanın faniliyini, amma yaxşılığın əbədi olduğunu bir az da xatırlatdı…

“Ən gözəl uçuş” kitabı da Natiqdən sonra bizə təsəlli oldu. Şahbaz Xuduoğlu bu kitabı təmənnasız çap etdi. Qızım Sevinc atasının yolunu davam etdirir, “Qanun” nəşriyyatıyla əməkdaşlıq edir, bir neçə tərcümə kitabının müəllifidir.

Gözəl yazıçımız Azər Abdulla – Natiqin yaxın dostlarından biri – o da etibarlı dostlardan oldu. Natiqin ölümü onu çox sarsıtmışdı… Şahbaz bəyin çıxardığı kitabın özəyini də Azər bəy hazırlamışdı, Natiq haqqında xatirələri toplamışdı…

Məşhur yazıçımız Məmməd Oruc həmişə ailəmizin yanında olub… Böyük alim, yazıçı və gözəl insan Kamal Abdulla Natiqdən sonra da ona dost olaraq qaldı. Dəstəyini heç vaxt ailəmizdən əsirgəmədi. Sevinclə Günel haqqında “Mən bu qızların əmisiyəm”, – dedi, “həmişə də belə olacaq”. Bütün bunları görəndə, düşünürsən ki, yaşamağa dəyər. Bir də adama elə gəlir ki, ömrünü paylaşdığın insan sağdır və haradasa sənin yaxınlığındadır…