Aqşin Yenisey yazır…
“Avroviziya” musiqi yarışması müddətində sosial şəbəkələrin Oğuz dil qrupuna aid seqmentində xeyli insanın azərbaycanlı yarışmaçının qələbə qazanmamasını arzuladığını və bu arzusunu, az qala, bayatı yanğısı ilə sinəsindən ərşə bülənd etdiyini hamımız gördük. Xalqımızın bir hissəsi bir anda dönüb buddist oldu: dinc yaşamaq istəyirsənsə, arzulama!
Doğrudanmı, müvəqqəti “buddistlərimiz yarış zamanı Bakının bəzi yollarında yaranmaq ehtimalı gözlənilən bir neçə günlük tıxaclara görə, Armstronqun təbirincə desək, “dünya üçün kiçik, bizim üçün nisbətən böyük olan” bu qələbəni istəmirdilər? Nədir bu özünüinkarın səbəbi? Nədir bu kütləvi tərki-dünyalıq?
Psixiatrların nevroza verdiyi ən sadə tərif belədir ki, bir insan reallıqdan uzaqlaşaraq uğurlu biri olmaq xəyalına düşübsə, deməli, o, artıq nevrotikdir. Biz sanki cəmiyyət olaraq bu vəziyyətə düşmüşük. Ərəblər gəlir, söyürük, “F-1” pilotları gəlir, qarğış edirik, “avroviziya”çılar gəlir, itdən alıb itə veririk.
Bəlkə, getdiyimiz ölkələrdə də bizi söyüb-batırırlar, buna görə belə ögeynənəlik var içimizdə dünyaya qarşı, deyə bilmərəm. Hər halda, bizim bu dünyadan zəhləmiz gedir: bu, açıq və netdir. Bəlkə, dünyanı yanımızda deyil, önümüzdə gördüyümüz üçün ona qıcıq oluruq? Bəlkə, uzun tarix boyu qonşu ölkələrdən gördüyümüz xəyanətin yaratdığı inamsızlıq travmasıdır bu beynəlxalq “uzaqlıq?”
Bəlkə, Dostoyevskinin dediyi kimi, sosial üstünlüklərin insanlığın ən pis tərəfinə keçdiyi sülh dövrünün ürəkbulanmasıdır bu kütləvi mısmırıq? Bəlkə, ən yeni tarixdə məğlubiyyətlərimizin sayının çoxluğu qələbəyə sevinmək hissimizi korşaldıb? Sevinməkdən ehtiyat edirik ki, birdən düşər-düşməzi olar… Hər nədirsə, tıxac kimi texniki məsələ deyil bu milli nihilizm.
Cəmiyyətimizin bir çimdiklik də olsa, qələbə ehtiyacının olduğu bir dövrdə qələbənin bütün növlərinə qapılarını bağlayıb, bütün ölkənin pitixana olmasını arzulamasının nevrotik səbəbləri haqqında yuxumu qaçıran bu suallara cavab axtarmaq üçün Ankaradakı səyyar və kiçik kitabxanamda eşələnərkən əlimə fransız filosofu Mişel Fukonun mühazirələrindən ibarət “Xalqı müdafiə etmək lazımdır” kitabı keçdi.
Vladimir İliç Lenindən fərqli olaraq, mən pinti oxucuyam, oxuduğum hər kitabda yaddaşıma həkk etmək istədiyim cümlələrin altından mütləq xətt çəkməliyəm. Bu vərdiş həm də sonra həmin kitablarda nəsə axtaranda daha tez tapmağıma, ümumiyyətlə, kitabın bütününü beynimdə canlandırmağıma kömək edir. Fukonun xalqı, toplumu müdafiə etdiyi kitabını vərəqlədikcə yadıma düşdü ki, onun “bioiqtidar və biosiyasət” anlayışlarını başa düşmək və insan bədəninin kapitalist dünyada, sadəcə, təbii dəzgah kimi “qayğısına qalındığını” “öz gözlərimlə görmək” üçün modern insanı siyasətin “ədva”sı deyil, “əşya”sı kimi görən bu fransız filosofundan bir vaxtlar bəzi qeydələr götürmüşəm. Axtarıb onları tapdım. Təəssüf ki, (öyrəşdiyimiz) fitrət filosoflarının tayı olmayıb cəmiyyət filosofu olan bu adam dilimizə tərcümə olunmayıb.
Fuko yazır ki, günümüzün problemi artıq kim olduğumuzu kəşf etmək deyil, rədd etməkdir. Buddanın, Mövlanənin dövründən qalma “ya göründüyün kimi ol, ya olduğun kimi görün” məhkumluğu artıq bezdirib insanlığı. Fukonun özü də köynək kimi tərs üzünə çevrilmiş bir Mövlanə kimidir. Mövlanə deyir, “bədən ruhun həbsxanasıdır”, Fuko rədd edir, yox, “ruh bədənin həbsxanasdır”.
Bəlkə də, Azərbaycan insanının inkarçılığı bu qlobal prosesin bir metastazıdır. O, özünü rədd edir, daha özü olmaq istəmir, onun dünyaya bu cür aqressiv yanaşması da özünə olan nifrətdir. Ona görə acığını pinti ərəb turistindən, gavur “F-1” pilotundan, modern halarvadı Konçitadan çıxır. Bunlar olmayanda da yeznəsi ilə dalaşır, baldızını sürüyür, qayınanasını balkondan atır və s.
Çünki hər şey, hamı ona özünü xatırladır, yaşadığı dünya ona özünü unutmağa imkan vermir. O, gələcəyə bu şəkildə getmək istəmir.
Deyirəm, kaş ki, cəmiyyətimizin inkarçılığı bu cür bəşəri səbəbdən olaydı. Toba, bir qoyun kəsib XXI əsrdə ac yatan qonşumun qabağına qoyardım.
Qeydlərimin içində Fukonun bizim indi kütləvi şəkildə mısmırığı sallanan sifətlərimizi ifadə edən daha bir “ayə”sinə rast gəlirəm: deyir, o yerdə ki hər kəs bir-birinə bənzəyir, deməli, orada heç kim yoxdur. Bəlkə də, biz həm də bir-birimizə bənzərliklərimizlə bir-birimizi bezdirmişik, kimə baxırıq özümüzü görürük. Bütün ölkəni özümüzə oxşayan bir nəfərlə doldurmuşuq. On milyonluq bir adam! Hamı var, amma heç kim yoxdur. Bəlkə də, buna görə “bağrımız çatdıyır”.
Əsəbdən dağılırıq ki, necə yəni hamı var, amma heç kim yoxdur? Belə cəmiyyət, belə səmimiyyət olar? Bu yandan da hovuzu batıran pinti ərəb turisti, qulağımızın dibində vızhavız vızıldayan “F-1” pilotu, bizi də özü kimi modern halarvadı olmağa səsləyən Konçita… Bircə siz əskikdiniz!
Bəlkə də, budur bizi kütləvi tərki-dünyalığa qapayan, ətrafımıza ikrahla baxmağa məcbur edən duyğu.
Son “Avroviziya-2019” musiqi yarışmasında yüzlərlə insan mövhumata qapılıb allaha yalvarırdı ki, azərbaycanlı yarışmaçı birinci olmasın. Təki biz tıxac əziyyəti çəkməyək. Əşi, boş ver Qarabağı, bizə ölümü olmayan problemlərdən gətir, otaq temperaturunda həll edək. İnsan da ömrünün 15-20 ilini oxumağa xərcləyərmi beş günlük dünyada? Bir dənə xudmani market, iki dənə satıcı qız, yaşa da özüncün. Fəlsəfə bu, mal bu!
Düzdür, bu yarışın yaradıcı kontingenti ilə bizim tamaşaçı müsəlmanlığımız bir-birinə ziddir. Bəlkə də, qəlbimizdəki tanrı sevgisidir bu nifrətin mənbəyi. Çünki biz müsəlmanların belə bir adəti var, allahı sevdiksə, qalan hər şeyə nifrət edəcəyik. “Avroviziya”ya nifrət etməyi, bəlkə də, bizə müsəlmanların allahı əmr edir. Səbəbini izah edirəm.
Yəhudi alim Yuval Harari “Homo Deus” kitabında 2012-ci ilin statistikasına əsasən yazır ki, həmin il dünyada 620 min insan odlu silahla öldürülüb, halbuki eyni ildə şəkər xəstələyindən ölənlərin sayı 1,5 milyonu keçmişdi. “Demək ki, artıq şəkər barıtdan daha təhlükəlidir”.
Eyni şeyi musiqinin gücü haqqında da deyə bilərik.
Türkiyədə 22 il “Eurovision” aparıcılığı “yapmış” Bülend Özveren Afinada keçirilən yarışmadan sonra bir müsahibəsində belə deyir; “Afinada (yarışma zamanı) sağına dön – gey, soluna dön – gey dolu idi. Həm sənətçilər, həm jurnalistlər, həm aparıcılar arasında həddindən artıq gey vardı”.
“Avroviziya” yarışması ilk dəfə 1956-cı ildə, Stalinin ölümündən üç il sonra, Azərbaycanda ilk televiziya kanalı açılan il keçirilib.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Avropada “rifah dövləti” (welfare state)” anlayışı ortaya çıxdı. Dağıdıcı bir müharibədən çıxmış Avropa xalqları doyunca əylənmək, müharibənin ağrı-acısını unutmaq istəyirdilər. Bir-birinin ardınca insanlara o zamana qədər görülməmiş haqq və hüquqlar tələb edən təşkilatlar yarandı. İş saatının qısaldılması insanların əyləncəyə daha çox vaxt ayırmalarına şərait yaratdı. Hakimiyyətə can atan siyasi partiya liderləri seçicilərə haqq və hüquq paylayan Şaxta babalar oldular. Feminizmin ikinci dalğası yenidən aktivləşsə də, artıq zaman onların deyildi, çünki səhnəyə yeni aktiv qüvvələr çıxmış və daha çox şey istəyirdilər.
Artıq Avropada endirilmiş faşizm bayraqlarının yerində lezbiyan, gey, biseksual, transseksual və interseks (LGBT) bayraqları dalğalanırdı. Hər yerdə populyar kültür deyə kütləni əyləndirən sənət növünün hay-həşirindən qulaq tutulurdu. Populyar kültür bütün həzlərin bir yerdə cəmlənməsi idi; yəni siz getdiyiniz kafedə kütləvi şəkildə həm caz dinləyə, həm pivə içə, həm də sekslə məşğul ola bilərdiniz. Biz bu gün də belə bir şeyi ancaq cənnətdə yaşaya biləcəyimizə inanırıq, ona görə dindən bərk-bərk yapışmışıq, təvəkkül allaha!
Eyni zamanda bu illər “Soyuq müharibə”nin ən şiddətli illəri idi. Qərb kommunist dünyanı qan tökmədən yıxmaq üçün populyar kültürü silah olaraq Berlin divarlarının üstünə göndərdi. Divarların o üzündə hər kəs digər tərəfdə içkinin, musiqinin, seksin bir arada yaşandığı real cənnətin yaradıldığından xəbərdar idi. Qərb bu cənnəti televiziya vasitəsilə bütün dünyaya göstərirdi. Bütün dünya Qərbdə yaşanan bu cənnətin arzusunda idi. Qərb bütün dünyanı öz “cənnət”inin fanatına çevirə bilmişdi. Artıq bu “cənnət”in ilk “şəhid”ləri də vardı.
Beləliklə, populyar kültür “mədəni mübarizə”nin bir forması kimi şöhrət qazandı. “Avroviziya” yarışması da bu mübarizənin ən öndə gedən tədbirlərindən birinə çevrildi və Berlin divarını yıxmaqla dünyaya öz gücünü göstərdi. İlk illərdə ancaq Qərbi Avropa ölkələrini birləşdirmək məqsədi daşıyan bu yarışma “Soyuq savaş”dan sonra Şərqi Avropanı, hətta İsraili də öz üzvləri arasına qatdı. Daha sonra post-sovet ölkələrinə qapılarını açdı. “Soyuq savaş”dan sonra da “Avroviziya” yarışması həmişə siyasi mesajları ilə gündəmi zəbt etməyi bacardı. 1960-cı illərdə səhnəsindən İspaniyadakı diktatorluğa etirazlar etdi. Son illər Rusiyanın Gürcüstan və ya Ukraynaya müdaxiləsinə, ən son yarışmada İsrail-Fələstin münaqişəsinə yönəlik etirazlara səhnə oldu.
Yarandığı gündən bu günə qədər “Avroviziya” yarışmasının avtiv güc mərkəzi lezbiyanlardan, geylərdən, biseksuallardan, transseksuallardan və “lgbteşniklərdən” ibarət olaraq qalır. Bu, bütün dünyanın etraf etdiyi həqiqətdir. Böyük güclər bu gün bir çox mesajlarını dünyaya və lazım olan rəqiblərinə “Avroviziya”nın ətrafına yığıdıqları cinsi azlıqların “uzun” dili ilə deyirlər. Bu yarışmada yazılan sözlər, mahnılar, ifaçıların, aparıcıların geyimləri bu cinsi azlıqların zövqünə hesablanır.
Onlar kimi seçdilər və sevdilərsə, yarışı da o qazanır.
Mənə elə gəlir ki, bizim bu yarışı sevməməyimizin səbəbi maskulin, mühafizəkar yanaşmamızdır. “Avroviziya” bu görünüşü ilə bizim üçün nədir? Bildiyimiz halarvadı toyu! Yoxsa bizim populyar kültürlə bir problemimiz yoxdur, olsaydı, “Rembo” filminə 1647 dəfə baxmazdıq, yaxud Van Damı gətirib pivəxanada qulağına klarnet püfləməzdik.
Yenə qayıdıram Mişel Fukodan götürdüyüm qeydlərimə: “Həbsxanaların fabriklərə, məktəblərə, kitabxanalara, xəstəxanalara və bütün bunların da həbsxanalara bənzəməsi təəccüblü deyilmi?”
Yəni ey saqi, bu həyatın harası qaydasındadır ki, biz də baxıb özümüzü düzəldək?
