Yağ iyi verən” Murakamini Yaponiyada niyə sevmirlər?
Müasir dünya ədəbiyyatında ən çox oxunan yazıçılardan biri – Haruki Murakamidir. Yapon yazıçısı kimi təqdim etmək istərdim, amma sətrə yerləşməyən böyük sual işarəsi yarana bilər.
Çünki yaponların özlərinin qəbul etmədiyi, qərbin isə tam mənimsəmədiyi bu yazıçı arafda qalıb, yəni hələ yol ayrıcındadır. Yaponlar onu sevmirlər, özlərindən biri hesab etmirlər, hətta yadlaşdığı üçün irad tuturlar. Köhnə nəsil yaponlar onu “yağ iyi verən yazıçı” adlandırırlar. Məsələ burasındadır ki, ənənəvi yapon rasionunda süd və süd məhsulları, xüsusən kərə yağı yeyilmir. Murakaminin belə adlandırılması da onun qərbmeyilli, qərbtərzli olmasındadır. Amma buna baxmayaraq qəribə bir ziddiyət də var, Yaponiyada ən çox oxunan yazıçı hazırda Haruki Murakamidir. Onun “1Q84” əsəri satışa çıxarıldığı günün son iş saatına qədər tamamilə rəflərdən alınıb qurtarmışdı. Yüzlərlə kitabının bir gündə satılması hər yazıçıya müyəssər olmur, xüsusilə sağlığında. Dünya ölüləri qiymətləndirməyə həvəslidir. Gərək, bu dünyadan nakam, səfil halda köçəsən ki, illər sonra bəşəriyyət öz qiymətini maddi və mənəvi verə bilə. Ancaq nə fərqi? Ya vəlvələdən, ya zəlzələdən – bu gün yapon ədəbiyyatında ən çox müzakirə olunan, satılan, rəfləri bəzəyən, lağ olunan, irad tutulan məhz Murakamidir. Təkcə Yaponiyadamı? Bütün dünyada! Bu gün Murakamini oxumaq bir stildir, dəbdir. Xüsusən də gənc nəsil Murakami adlı yazıçı tanımırsa, deməli ədəbiyyatdan xəbəri yoxdur. Murakamini ədəbiyyatın dəb ikonası edən nədir? Mənə görə elə ən çox fikir ayrılığına səbəb olması. Başqalarına “görə”ni isə araşdıraq:
Qeyd etdiyim kimi, Murakamini ənənəvi yapon yazıçısı adlandırmaq olmaz, hər halda 40 minlik caz valları kolleksiyası olan (gündə 6-8 saat caz dinləyir), qərb mətbəxinin qurmanı olan, buddist ata-babasından fərqli olaraq dünyəvi inanclarla yaşayan, pivəxana işlədən, əsərindəki qəhrəmanları cins geyinib, xarici maşınlara üstünlük verən, ingilis dilində yazan bir yazıçının qələmindən yapon qoxusunu almaq müşkül məsələdir. Ona görə də onu elə bu cür təqdim edirlər: ingilis dilli yapon yazıçısı. Lakin diqqətli oxucu və ya tənqidçi Murakaminin öz yapon kökünə bağlı olduğunu anlaya bilər. Çünki onun əksər qəhrəmanları həyatın faniliyini anlayır, özünün nəhəng dünyada bir zərrə olduğunu dərk edir. Bu da yapon mədəniyyətində, ideologiyasında əsas məna kəsb edir. Bir növ sufilər kimi. Cismani və maddi olaraq nələri əldə edirsən et, yenə də sonda qazandıqlarının sahibi deyilsən və özünlə axirətə apara bilməyəcəksən. Güman ki, bu düşüncə ona buddist məbədinə ömrünü adamış babası və atasından miras qalan bir qənaətdir. Yapon zeni təklikdə dinclik tapır, sükutda fikirlərini itilədir. Şərqlilər özlərinin axtarışına inzivada çıxa bilirlər. Dərvişlik onlara özlərini tapmaq üçün ən rahat üsuldur. Bu, müasir dərviş olan Murakamidə də var. Buddist geni onun üzündə də əks olunub. Murakaminin nurani simasından kahin dincliyi və toxluxu oxunur. Qərb insanı isə təkliyi tənhalıq hesab edir, özünü təklikdə deyil, izdihamda tapa bilir. Bəlkə də bu üzdən Murakami yaşayış yerini tez-tez dəyişdirməli olub? Hər ev, hər ölkə ona içinə sızdığı qərb hay-küyündən dincəlmək üçün bir ümid olub?!
Sadəcə olaraq, Murakami zəmanənin və dünyanın axınına üzməyi bacaran yazıçıdır. O, dünyanın diqqətinin yönəldiyi səmti tutub və dünya oxucusunu nəylə maraqlandıracağını yaxşı bilir. Təkcə bədii ədəbiyyatla deyil, məsələn görür kü, bu günkü insan sağlam həyat tərzini səhərlər qaçmaqla başlayaraq sürdürür. İlin bütün fəsillərində səhər qaçışı hətta kübar həyat tərzinə çevrilib, filmlərin, serialların bəzəyi olub. Niyə də bunu kitaba gətirməsin? Özünün “Qaçarkən mən nə düşünürəm” əsərində bu cür həyat tərzi seçmiş insanları çoxsaylı oxucu ordusuna cəlb edə bilib. Elə özü də 33 yaşından bəri qaçmaqla pis vərdişlərdən xilas olmağı bacarıb.
Qeyd olunduğu kimi, Murakami oxucunun diqqətini çəkə bilən yazıçıdır, o maraqlı və parlaq obrazlar yarada bilir. Müasir insanı narahat edən problemlərə toxunur. Gənclərin dəb marağı, hərdəmxəyallılığı, ekstravaqantlığı, azadlıq eşqiylə və ya müasirlik adı ilə həddən artıq sərbəstliyi müasir insana yaxşı tanışdır. Bir sözlə, müasir insan Murakami əsərlərində özünü tapır. Onun qəhrəmanları uzaqgörən deyil, heç buna cəhd də etmir. Bu günü yaşayır, axınla üzür. Amma o da var ki, Murakami detallarda ya çox qurdalanır, ya da onlardan tamamilə qaçır. Məsələn, hansısa əsərində qəfil peyda olan bir adamı sonrakı səhifələrdə tapmaq olmur. İstər-istəməz oxucunun gözü onu axtarır və ya hansısa hadisədən danışır, sonrakı məqamlarda o hadisə ilə bağlılığı kökündən kəsir. Oxucuya elə gəlir ki, yazıçı əvvəlki səhifələrdə nə yazdığını unudub. Bəzən isə sanki sonra nə yazacağını bilmədiyindən adi gündəlik işlərini uzadır. Məsələn: qəhrəman ayaqqabısının bağını bağlayır. Murakami adamın ayaqqabısında neçə dəliyin olduğunu, iplərin o dəliklərdən neçə dəfə girib-çıxdığını, sonda necə düyün vurduğunu dəqiqliklə yazır. Oxucu ya bunalıb kitabı bağlayacaq, ya da durub ayaqqabı bağlamağa həvəslənəcək.
Tənqidçilərin ən çox irad tutduğu məqamlardan biri də Murakami əsərlərində süjet çatışmamazlığıdır. Buna görə də onu ya şair kimi, ya da tərcüməçi kimi yazan bir müəllif hesab edirlər. Şair kimi gördüyü anı yaxalayaraq yazdığını, tərcüməçi kimi isə başqalarından çox təsirləndiyini irad tuturlar. Yeri gəlmişkən, Murakami özü ən çox Kobo Abedən təsirləndiyini etiraf edir. Amma nədənsə ən çox Frans Kafkadan yazır. “Kafka sahildədir” kitabına görə hətta yazıçının adına təsis olunmuş mükafat və pul da alıb.
Qərb tənqidçiləri hələ də ayırd edə bilmirlər – Murakami hansı janrda yazır? Psixoloji triller, antiutopiya, motivasiya, ya gizli dedektiv? Məsələ burasındadır ki, onun əsərlərində bunlardan hamısı var. Yəni dedektivdən tutmuş, depressiyada olan insanlara motivasiyaya qədər. Şəxsən mən “Leksinqton qəsrinin ruhları”nı oxuyanda (həm də Azərbaycan dilinə tərcümə edəndə) inana bilmirdim ki, bu hekayənin müəllifi həqiqətən də Murakamidir. Paralel dünyaların mistikası və Murakami? Deyəsən özü də özünə inanmırmış. Ona görə də hekayənin başında dönə-dönə izah edir ki, “uzun illərdir bu hadisəni yazıb-yazmamağı düşünürdüm. Bilirdim ki inanmayacaqsınız. Amma olub, olubsa niyə də yazmayım? İnanın ki, mən özüm ruhlara-zada inanmıram. Ancaq gördüyümü yazmaq qərarına gəldim”.
Bildiyiniz kimi, Murakami həm də tərcüməçidir (Bəlkə də bu üzdən onu özümə daha yaxın hiss edirəm). Onun “Tərcümə olunan tərcüməçi” essesi var, deyir vaxt vardı mən dünya yazıçılarını tərcümə edirdim, indi dünya tərcüməçiləri məni tərcümə edir. Əlbəttə maraqlıdır (və bəndeyi-həqirinizdə də doğan arzudur). Buna görə də tənqidçilər hesan edirlər ki, Murakami sanki əsərlərini rahat tərcümə olunsun deyə ümumi yazıb; oxuculardan çox, tərcüməçiləri nəzərə alıb. Rus yazıçısı, tənqidçi və şərqşünas Dmitri Kovalenin deyir ki, “Murakaminin əsərlərində konkret şəhər, ölkə adları nadir halda verilir. Burada dünyəvi dəbdən, zövqdən, musiqidən danışılır. Ona görə də onun əsərlərini hansı ölkəyə desən aid etmək olar. Bircə Yaponiyaya yox. Məhz buna görə də Murakamini tərcümə etmək daha asandır”.
Amma bütün ədəbi tənqidçilərin tək ortaq məxrəcə gəldiyi bir qənaət var: Haruki Murakaminin əsərlərində musiqi var. Ola bilər ki, bu musiqi kimlər üçünsə cazdır, kiminə folk musiqi, kiminə rok-n-rol. Əsas odur ki, sətirlərdən musiqi axır. Bəlkə də Murakaminin ən böyük uğuru elə budur, oxutmaqla yanaşı, dinlədə bilir. Görünür 40 minlik caz vallarını boşuna kolleksiya etməyibmiş…
Şəfiqə ŞƏFA
