100 il öncə – 16 mart, 1921-ci il – bu gün Moskva müqaviləsi imzalandı: Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR) və Türkiyə arasında imzalanan 16 maddə və 3 əlavədən ibarət müqavilədə əsas məqamlardan biri Naxçıvanın Azərbaycanın tərkibinə saxlanılması məsələsi idi.
Moskva müqaviləsinin müddəaları əsasında 1921-ci il oktyabrın 13-də imzalanan Qars müqaviləsində də (Rusiya, Türkiyə, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan) Naxçıvan Azərbaycanın ərazisi kimi təsdiqlənir və Türkiyə onun qarantı kimi təsbit olunub.
Bu, türk diplomatiyasının uğuru və ermənilərin Naxçıvan iddialarına zərbə idi. Ermənistan 100 ildir bu müqavilələri Naxçıvan iddialarının qarşısında əsas əngəl hesab edir və ona xitam verilməsi istiqamətində çalışır.
Əsas kampaniya müqavilələrin 100 illiyi tamam olduqdan sonra ləğv edilə biləcəyi iddiası üzərində qurulub.
2006-cı ildə Ermənistan Elmlər Akademiyası, 2014-cü ildə Ermənistanda fəaliyyət göstərən “Naxçıvan” analitik qrupu müqavilələrin ləğvi ilə bağlı Dövlət Dumasına müraciət etmişdi. Sonuncular Yaxın Şərq probleminin Naxçıvan vasitəsilə Ermənistana da sıçraya biləcəyini iddia edir və bunun çıxış yolunun Naxçıvanı “geri almaq” olduğunu qeyd edirdi. İşğal üçün hədəf məhz 2021-ci il – Moskva və Qars müqaviləsinin 100 illiyi göstərilirdi.
Rusiyada da müəyyən qüvvələr zaman-zaman bu məsələ üzərindən çıxış edir. Rusiya Kommunist Partiyasından olan deputatlar 2016-cı ildə Prezident Putin və xarici işlər naziri Sergey Lavrova müraciət edərək, Moskva müqaviləsinə birtərəfli qaydada xitam verilməsini təklif etmişdilər. Onların fikrincə, bu müqavilə Rusiyanın maraqlarına uyğun deyil. Rusiya siyasi cameəsində belə düşünənlərin sayı kifayət qədərdir. Misal üçün, Rusiya mediasında müqavilənin 100 illiyi ilə bağlı məqalələr “Qars, Ağrı və Ərdahanın Türkiyəyə haqsız olaraq verildiyi” iddiası üzərində qurulub.
Ermənistanda isə bu iddia dövlət səviyyəsində inkişaf etdirilir. Son iki həftədə – Moskva müqaviləsinin 100 illiyi ərəfəsində bu mövzu erməni informasiya məkanına hakimdir.
Lakin ermənilərin bununla bağlı cəhdləri “böyük ermənistan” cəhdlərindən fərqlənmir:
Birincisi, Vyana konvensiyası müqavilələrin birtərəfli ləğvinə qarşıdır;
İkincisi, sözügedən müqavilələrdə tərəflədən birinin razılaşmaya xitam verməsi əksini tapımayıb;
Üçüncüsü, BMT-yə üzv qəbul olunarkən, ölkələr qarşılıqlı şəkildə ərazi bütövlüyünü tanıyıb və bu, ermənilərin Naxçıvan iddialarının boşboğazlıqdan başqa bir şey olmadığını göstərir;
Və ən mühüm məqam siyasi şərtlər və bu şərtlər fonunda Türkiyə və Rusiyanın qarşılıqlı maraqlarının olmasıdır.
Bu gün TBMM-də spiker Mustafa Şəntopun sədrliyi ilə “16 mart 1921-ci il tarixli Moskva müqaviləsinin 100-cü ildönümündə Türkiyə-Rusiya münasibətləri paneli” keçirilib. Erməniləri narazı salan məqamlardan biri də budur: onlar 100 ilin tamamlanmasını gözləyir, müqavilənin ləğvi məsələsinin ən azı gündəmə gətiriləcəyinə inanırdılar. Baş tutmadı və indi Rusiyanı “bir əsrlik xəyanət”də ittiham edirlər…
Asif NƏRİMANLI
