İkinci hissə
Əvvəli burada
30. Millətin varlığının son hədəfi mənəvi-estetik duyğuları gəlişdirməkdir. Nədən ki o özünü mədəniyyətində təsbit edir (Nizami Cəfərov, “Füzulidən Vaqifə qədər”). Yerdə qalan digər sahələr mədəni gəlişmə üçün ilkin şərtləri hazırlayır.
31. Mədəniyyət beşiyi olan Qarabağı itirmək öz varlığını itirməkdir, çünki bu zaman yeri göyə bağlayan dayaq nöqtəsi itirilir. Yüzillər boyu göylə ilişgilərini qura bilməyib, düzü-dünyanı dolaşan ermənilərn Qarabağ uğrunda mübarizədə başlıca hədəfləri budur – göyə körpü salmaq, bir millət kimi öz varlıqlarını təsdiq etmək. Bu qarşıdurmada ortaq məxrəcə gəlmək mümkünsüzdür və bu barışmazlıq xalqımızın bədii yaddaşında öz izini qoyub (“Əsli və Kərəm”). Əgər kimsə erməni sorununun nə vaxtsa çözüləcəyi xəyalındadırsa, yanılır. Bu düymə açılmaz, bu düyün çözülməzdir və xalq bu ideyanı neçə yüzildir ki, qoruyub saxlayır. Ona görə “qoruyub saxlamaqdan” danışırıq ki, folkloru xalq yaratmır, xalq onu yaşadır. Çünki folklor yer kökənli deyil, kosmik-metafizik mənşəlidir. Xalis sözün bütün formaları kimi o da insana yuxarıdan ötürülür. Kosmik bilgi yadda qalsın deyə, özəl formalara salınır (süjet, obraz, vəzn, bənd, misra, qafiyə və s.) faş olmasın deyə, rəmzi işarələr altında gizlədilir (Rene Genon. “Müqəddəs elmlərin rəmzləri”). Odur ki, “Əsli və Kərəm” sadəcə aşıqların təbinin məhsulu deyil. Bütün folklor örnəkləri kimi, onun da əsl müəllifi bəlli deyil və bunun özü də dastanın kosmik-metafizik kökünə işarədir. Analoji olaraq erməni-müsəlman sindromunun da metatarixi mənbəyi var və iki qoçun başının bir qazanda qaynamasına sadəcə yer yox, göy də qol qoymur. Dastanda buna işarələr var:
Aman fələk (!) dad eylərəm əlindən,
Açılsın Əslidən düymə, mən öldüm!
Əsli xan ağlayar, Kərəm alışar,
Açılsın Əslidən düymə, mən öldüm!
Bir düymə (bağ) iki xalqın ola bilməz! Əgər elədirsə, onlardan biri mədəni deformasiyaya uğrayıb, digərinə tabe olmalı, ya da daha bir bağ yaranmalıdır.
32. Ermənilər iyirminci yüzilə qədər bu dünyada özlərinə nəinki bağ, hətta ayaq basmağa bir parça torpaq tapa bilməyən iki xalqdan (digəri qaraçılardır) biridir. Qaraçılar da, ermənilər də dünyaya Hindistandan – “qaralar ölkəsi”ndən yayılıblar. Ermənilərin də, qaraçıların da Allah yanında üzləri qaradır. Ermənilər də, qaraçılar da öz təkəbbürləri qarşılığında göylər tərəfindən səzalandırılıb.
33. Faşist və daşnak düşüncəsi analojidir. Daşnaklar da faşistlər kimi, zamanın təkərini geri döndərib, dünyanı yenidən bölüşdürmək istəyirlər. Zaman faşistlər üçün arilər dövründə, daşnaklar üçün Herodot, Strabon, Plininin dönəmində qalıb. Çağdaş qazlar öz ulu babalarının nə vaxtsa Romanı xilas etməsilə qürur duysa, necə görünərdisə, erməni tarixbazlığı da elə görünür. Altaylardan Balkanlaradək at sürən türklər isə bütün zamanları özlərininki bilib, özlərini mavi göylərlə qara yer arasında körpü kimi görüblər: “Üze Gök Tenqri, asra yağız yer kılıntıkda, ekin ara kisi oğlı kılınmıs” – “Yuxarıda mavi göy, aşağıda qonur torpaq yaradıldıqda, bu ikisi arasında insan oğlu yaradılmışdır” (Yolluq Tigin. “Kül Tiqin” daş bitiyi).
34. Ermənilər yerə, türklər göyə bağlıdır. O qədər ki, hətta özlərini Göytürklər adlandırıblar.
35. Yerə bağlılıq insanı keşmişə, göyə bağlılıq gələcəyə aparır. Futurologiya kosmosla bağlıdır. Keçmişi unutmaq olmaz, amma ona qapanıb qalmaq da düz deyil. İnsan futuroloji varlıqdır – o, daim gəlişir, dayanıb durmadan gələsəyin ardınca qoşur.
36. Güzgüyə baxın! Məhz gələcəyi görmək üçün gözlərimiz peysərimizdə deyil, alnımızdadır (Maks Gendel, “Kosmoqonik konsepsiya”). İndi heyvanlara baxın, gözləri qabaqda yox, yanlardadır. Bitkilərə baxın, gözləri yoxdur, olsaydı, aşağı baxardılar, çünki başları köklərindədir. Nəhayət, cansızların hara baxasaqlarını təxmin etmək mümkünsüzdür. Baxışların istiqaməti təkamülün səviyyəsini göstərir. Bu qədər sadə, göz qabağında olan fakt, nədənsə, Darvinin gözündən qaçıb. İrəli baxmaq təkamülün yüksək, geri baxmaq aşağı səviyyəsinin əlamətidir. Ermənilər Lut peyğəmbərin zövsəsi Vailə kimi elə hey geri boylanırlar. Onların gözü, sanki üzlərində yox, peysərindədir. Və Allahın “Geri baxmayın!” əmrini pozan Vailə kimi onları da daşa dönmək gözləyir.
37. Lakin ermənilərin keçmişə bağlılığı ifrat olduğu kimi, bizim keçmişi unutmağımız da təfritdir. Bunlar bir medalın iki üzüdür və hər ikisi yolverilməzdir. Bu üzdən Bilgə Kağan xalqı öz tarixi yaddaşını daim oyaq saxlamağa çağırırdı: “Ey türk, özünə dön, sən özünə dönəndə böyük olursan!”.
38. İlahi kökə bağlanmayan ağıl hiyləyə çevrilir. Ermənilərin “şanlı tarixləri” ilə öyünmələri və özlərindən uydurduqları “keçmişlərini” geri qaytarmaq çabaları onların ağlı yox, hiyləsindən xəbər verir. Çünki bütün bu oyunbazlıqların Allah və həqiqətə dəxli yoxdur. Rusların bizə “şair xalq” deməsinə baxmayaraq, əslində, bu ada ermənilər layiqdir. Nədən ki daha yaxşı uydururlar və keçmişə bağlıdırlar.
39. Amma şairlər iki qismə bölünür – imanlılar və imansızlar. Qutsal Kitabımıza görə, “müşrik və kafir şairlərə yalnız azğınlar uyar! Çünki o şairlər eləmədikləri şeylərdən danışırlar!”. İkinci bölümə isə “iman gətirib yaxşı işlər görən, Allahı çox zikr edən şairlər aiddir” (“Quran”, “Şüəra”, 224-227). Ermənilər imansız “şairlərdir”.
40. Bizə isə “peyğəmbər xalq” demək daha düz olar. Bəlkə, buna görə “hər qövmə peyğəmbər göndərildiyi” (“Quran”) halda türkün peyğəmbəri olmayıb. Qoy olsun! Həzrət İsa demişkən, “həkim sağlamlara yox, xəstələrə lazımdır” (“İncil”, Matfey, 9-12, Mark, 2-17). Mənəvi-ruhi həkimlər olan peyğəmbərlər mənən korlanmış xalqlara (məsələn, ərəblərə) gərək olub. Əgər bütün xalq səsə ithürənə gedirdisə, özəl olaraq seçilmişə nə ehtiyac vardı ki?
41. İt hürüşü əski türk təfəkküründə lokomotivlik eləyən qurd ulartısı şəklində üzə çıxırdı. Bunlar arasında fərq böyük deyildi – hər ikisi itkimilərdən idi. Qurd itin qutsal və təbii, it qurdun profan və sivil forması idi. Qurdun başından qutsallıq haləsini çıxaran kimi itə çevrilirdi. İt qurdun insan toplumuna uyğunlaşmış, bayağılaşmış dublikatı idi. Odur ki, onların adı çox vaxt “it-qurd” şəklində paralelləşirdi.
42. Yadınızdadırmı, Qazan xanın “Yağı səni nerədən daramış, gözəl yurdum?” sualı qarşısında itlə bərabər qurd da necə susur? Bu onu göstərirdi ki, Qorqud ata zamanında qurdun itə çevrilməsi artıq başlanmışdı. Min il sonra isə onlar ikisi də bir bezin qırağına çevrilirdilər: “Niyə, axı, xalq elə asiz olsun ki, hər dərədən baş qovzuyan it-qurd onun başı üstündə asudə hökmranlıq etsin” (Mirzə Fətəli Axundov). Döyüşkən materializm itindən qurdunadək küllü müqəddəsliyi tarixin küllüyünə atmaq istəyirdi. Türklərin islama girməsi isə onlardan daha çox, islama gərək idi. İslamı alparslanların, məlikşahların qılınsından daha yaxşı nə qoruya bilərdi ki?
43. Hiylə ağlın antipodudur. O da ağıldır, amma neqativ ağıl. Onların arasında bir başlıca ayrıntı var – ağıl ümumi rifaha, hiylə fərdi mənafeyə işləyir. Ağıl altruist, hiylə eqoistdir. Buna görə ağıllı öz xalqının, hiyləgər isə özünün faydasını düşünən adamdır. Ermənilər özlərinin “qədim”, “mədəni” xalq olmasından danışır. Amma bu onların başarıyla yaratdığı illüziyadan başqa bir şey deyil. Çünki mədəniyyət yaratmaq üçün ağıl lazımdır. Ermənilər isə ağıllı yox, hiyləgərdir. Onlar nəsə yaratmaqdan daha çox, başqalarından oğurlayır, öz mənafelərini hər şeydən üstün tutur, bununla da, Allahın birliyinə qarşı dururlar. Nədən ki ilahi inkişaf proqramında ümumi təklərə deyil, təklər ümumiyə qurban verilə bilər. “Biz ki, məndən üstün oldu, bil, odur, həyat suyu çeşməsinin rəvanı” (Nəsimi). Ermənilərin “biz”i “mən”dən üstün tutan şairi yoxdur və olmayıb. Onların şair-yazıçılarını yalnız və yalnız “Ermənistanın yaraları” (Xaçatur Abovyan) düşündürür.
44. Hiylə ilk baxışdan fayda versə də, hiyləgər sonunda zəlalətə məhkumdur. Çünki “Allah bütün hiyləgərlərdən daha çox bilir” (“Quran”, “Yusif”, 76) Yəqin, bu üzdən ermənilərin indiyə qədər nəinki öz bağları, hətta ayaq basmağa bir parça torpaqları belə olmayıb. Torpağa malik olmağın ilkin şərti isə bağa sahib olmaqdır. Ana bətnindəki uşaq ərtaf aləmlə əlaqəyə göbəyi vasitəsilə girdiyi kimi, millət də o bağ vasitəsilə göylərə bağlanır. Yer göyə öz tələbini, göy yerə öz təklifini bu bağla göndərir. Öz göbəyi olmayan xalq istər-istəməz qonşusunun göbəyi ilə qidalanmalı, parazitlik eləməlidir. Ermənilərin neçə yüzildən bəri mətbəximizdən oğurluq, musiqimizdən plagiat etmələri ondan irəli gəlir ki, onların öz bağı yoxdur. Müstəqil, orijinal etnomədəniyyət bu bağla qırılmaz bağlantıda yaranır. Odur ki, ermənilərin ən istedadlı sənətkarının (Sayat Nova) nəinki yaradıcılığı, hətta adı belə özününkü olmayıb, türk adının (Səyyad Nəva) haylaşdırılmış formasından başqa bir şey deyil.
45. Qara Bağ soğrafi məkan olan Qarabağdan qat-qat geniş, dərin və yüksək anlayışdır. Qarabağ Qara Bağın görünən tərəfi, surəti, təzahürü, sismi, təsəllasıdır. Və məntiqi olaraq, Qara Bağ da Qarabağın gözəgörünməz tərəfi, orijinalı, mahiyyəti, ruhu, metafizikasıdır.
46. Əski türk eposlarında dünyanın dörd tərəfinin hər biri bəlli bir rənglə işarələnir. Bu geosimvolikaya görə, qara rəng şimalı, qızılı rəng cənubu, göy rəng şərqi, ağ rəng qərbi işarələyir. Əski türk düşüncəsinə görə, qara həm də böyük anlamını verir. Və bu iki mənanı (şimal və böyük) bir araya gətirəndə Qarabağ “şimaldakı böyük bağ”a işarədir. O bağ ki, Nizami özünün son dastanında onu “xoşbəxt şimal ölkəsi” kimi təsvir eləmişdi. O ölkəni yunanlar şimal küləyi Boreyin adı ilə Hiperboreya adlandırırdılar. Ora sənnətin yer üzündəki təsəllası idi. Orda əbədi bahar hökm sürür, insanlar xoşbəxt, qayğısız yaşayırdı. Xoşbəxtlər ölkəsinin paytaxtı Tula adlanırdı. İnsanlara kommunizm vəd edən SSRİ-nin xoşbəxt şimal ölkəsinin yerində qurulması da təsadüfi deyildi. SSRİ xoşbəxtlər ölkəsinin travestik forması, tərs üzüydü. O, xoşbəxt şimal ölkəsinə marksist-leninçi parodiya idi. Bu parodiya Yevgeni Zamyatinin “Biz”, Oldos Hakslinin “Bu gözəl, gözəl dünya”, Cors Oruellin “Heyvanıstan”, Anarın “Ağ qoç, qara qoç” əsərlərində özünün bədii ifadəsini tapıb.
47. Qarabağ bizim ümummilli cənnətimizdir və onu itirmək xoşbəxtliyimizi, rifahımızı itirməkdir. Ona görə Qarabağsız qaldığımız bu otuz ildə ən ağır ağrı-asılarla üz-üzə qaldıq.
48. Nağıllarımızda əfsanəvi Simurq quşunun Qaf(qaz) dağlarında yaşaması, Prometeyin Zevs tərəfindən Qafqazda çarmıxa çəkilməsi də, görünür, təsadüfi deyil. İstər əbədi odla bağlı Simurq, istərsə də insanlığa zəka odu gətirən Prometey dünyanı yaradan ilkin odun insan yaddaşındakı mifopoetik ifadəsiydi. Simurq və Zümrüd (yaşıl) göydən yerə enən həyat odunun rəngini simvolizə edirdi. Bu odun öz nurundan pay verdiyi bölgələrdən biri Qafqaz, Qafqazın qəlbi isə Qarabağıydı.
49. Azərbaysan ona görə odlar ölkəsi deyil ki, onun torpaqlarından neft-qaz fəvvarə vurur. Bu, məsələnin, sadəcə, gözə görünən, material(ist) yönüdür. Daha ciddisi məsələnin metafizik, gözəgörünməz tərəfidir. Bizim başımıza göylərin nuru ələnir. Odun məkanı Bakı, nurun vətəni Şuşadır. Yəqin, buna görə on doqquzuncu yüzildə “Azərbaysan türksəsi fransız dilinin Avropada oynadığı rolu oynayır” (Mixail Lermontov), Şuşa isə “Qafqazın konservatoriyası” (Firudin Şuşinski) sayılırdı. Bunların birincisi sözün, ikinsisi isə səsin yerə köçürülmə məkanının Qarabağ olduğunu göstərirdi. Bu bölgədə yerlə göy arasındakı qapının açarı Azərbaycan türklərinin əlində idi.
50. Qafqaza soxulmuş rus ordusu generalı Sisianovun başını Bakı xanının qardaşı oğlu kəsdi. Bəs, niyə Şuşadakı rus qarnizonunun böyüyü mayor Lisaneviç Qarabağ xanı İbrahimxəlili ailəsilə birgə vəhşicəsinə qətlə yetirdi? Axı, Qarabağ xanı nəinki rus padşahının təhti-himayəsini qəbul etmiş, hətta ağıllı vəziri Molla Pənahı ölkənin dörd bir yanına göndərib, yerdə qalan xanları da bu yola çağırmışdı. Xanın qətlə yetirilməsinin gizli və açıq səbəbləri vardı. Mayor Lisaneviç ermənilərin dedi-qodusuna inanmış, guya xanın rus padşahına xəyanət etməsindən qorxub, onu qabaqlamışdı. Qətlin “tarixi” səbəbi budur. Bu nadanlığı və qəddarlığına görə rus padşahı mayorun poqonlarını sökdürsə də, əslində, öz zabitinin vəhşiliyindən ürəyinin dərin guşələrində razı idi. Buna görə onun çiyninə təzə poqon qoyuldu – o, polkovnik rütbəsinə qaldırıldı. Çünki xanın ölümüylə xalq öz dayaq nöqtəsini itirib, dəstəyə, kütləyə çevrilirdi. Kütləni idarə etmək isə asandır.
51. Xanın qətlinin daha ciddi səbəbi metatarixi səciyyə daşıyırdı. Onun götürdüyü ruspərəst siyasi kurs göylərin istəyi ilə üst-üstə düşmürdü. Xan birbaşa göylərin hökmüylə qətlə yetirilmişdi! Hələ onun Yekaterinadan bəzəkli əsa hədiyyə alan vəziri Molla Pənah! Axı, necə oldu ki, Qacar kimi əjdahanın ağzından qurtulan vəzir Məhəmməd bəy Cavanşir kimi qadın düşkününün əlində zəbun oldu? Çünki Vaqif nə qədər ki, Qarabağın qeyrətini çəkirdi, Allah onu taleyin mancanaqlarından yağan daşlar altında da qoruyur, mıxı mismara döndərib, ən ümidsiz durumdan qurtarırdı. Vaqifin sabah qətl edilməsinə dair əmr verən Qasarın gecəylə qətli və şairin ölümdən qurtarmasını Yusifin quyudan çıxarılması və ya zindandan xilas olmasıyla tutuşdurmaq olar. Bu olay qutsal kitablara düşəcək möcüzə deyil, bəs, nədir?! Amma elə ki, Vaqif Qarabağı ruslara təslim etmək fikrinə düşdü, bəxt ondan qəfil üz döndərdi və dövrani-gəcrəftarın gərdişiylə başı bədənindən ayrıldı! Tale Qarabağa xəyanəti heç kəsə, hətta dünən ölümdən qurtardığı ərköyün övladına da bağışlamırdı.
52. Rus padşahının antiislam və antitürk Qafqaz siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri Qarabağı – yerlə göy arasındakı qapının açarını əlimizdən almaq idi. Bunun üçün “aradüzəldən, hoqqabaz, oğraş” (Puşkin) çarizm xan babasını vəhşiliklə qətlə yetirdiyi Qarabağ şahzadəsi Xurşidbanunun könlünün açarını Tiflis canişininin yavəri Xasay Usmiyevə təqdim eləmişdi. Rus padşahı Qarabağla qohum olurdu! Gizli məqsəd isə başqaydı – millətin kişisini öldürüb, qadınını taxta çıxarmaq! Qarabağda qadın kultu yaradılırdı, özü də yuxarıdan yox, aşağıdan! Allahın bu işdən xəbəri yoxuydu və bunu hamıdan dərin duyan elə bu kultun daşıyıcısı idi. Natəvan təxəllüsü şairənin tavansız – yuxarısız olmasının ifadəsiydi.
53. Xurşidbanunu gah sünni Usmiyev, gah da papaqçı Seyid Hüseynlə izdivaca girməkdə qınayan Şuşa əşrəfi ilk baxışdan vulqar qeyrət mücəssəmələri və fanatik şiə təsiri bağışlayır, amma metatarixi rakursdan baxanda səhv eləmirdilər. Çünki zümrə və ya məzhəb dəyişkənliyi sadəcə sosial və dini məsələ olmayıb, həm də metafizik səciyyə daşıyır. Metafizikaya toxunmaq isə fələyin binasını uçurmaq deməkdir. Sən bir qadındakı cəsarətə bax! Doğrudan da, bəzən “ipək içində şirlər gizlənir”miş (Nizami). Amma bunun qarşılığında Qarabağ da öz məlikəsinin ardınca tavansız qalar, yerlə göy arasındakı körpü görəvini itirə bilərdi. Qarabağı Qarabağ eləyən isə məhz bu görəv idi.
54. Rus padşahı bu görəvi Qarabağın əlindən almaq üçün çox şey elədi, amma hər şeyi eləyə bilmədi. Tiflisi Qafqazın mədəni mərkəzinə çevirmək çabası Şuşanın mədəni mərkəz roluna ən azı Azərbaycan miqyasında təsirsiz qaldı. Qarabağ əldən getsə də, Qara Bağ getmədi. Allah rus padşahından güclü idi. Bu üzdən on doqquzuncu yüzildə ölkənin ən dürlü yerlərində meydana çıxan söz-sənət yığıncaqlarının başında Şuşada toplaşan “Məslisi-üns” dururdu. “Məclisi-üns” Qarabağın rəmzi idi.
55. Geokulturoloji yöndən baxanda ölkəmizin ərazisi üç yerə bölünür – söz, səs və rəng bölgələri. Söz bölgəsi olaraq Naxçıvan, Göyçə, Qazax və Borçalını götürmək olar. Bakı və onun ətraf kəndləri rəng, bu ikisi arasında orta mövqe tutan Qarabağ isə səs bölgəsidir. Ölkənin qərbindən şərqinə, Naxçıvandan Bakıya doğru gəlmək dağlıq ərazilərdən dənizkənarı çökəkliklərə enmək deməkdir. Bu “məqamı hər şeydən uca olan söz”dən (Nizami) rəngə doğru enişin çoğrafi görüntüsüdür.
56. Yerlə göy arasındakı vertikalda söz ən yüksəkdə, rəng ən aşağıda, səs bu ikisi arasında qərar tutur. Odur ki, səsdə həm sözə, həm də rəngə məxsus özəlliklər var. Fiziki formaya (dalğa) malik olması onu rəngə, məzmun (ton, tembr və sair) daşıması isə sözə yaxınlaşdırır. Söz birüzlü, rəng çoxüzlü, səs ikiüzlüdür. O daha çox forma planında olan dilsiz rəng və daha çox məzmun planında olan rəngsiz söz arasında dayanır. Maddi üzü onu rəng, mənəvi üzü isə sözlə ortaq məxrəcə gətirir.
57. İnsanın sözü də var, rəngi də, amma o daha çox səsə bənzəyir. Çünki o da səs kimi ikiüzlüdür. Güzgüyə baxın, burnunuz üzünüzü iki yerə bölür. Sözün birbaşa, müstəqim anlamında hamı ikiüzlüdür. Çünki biz xeyir və şərdən ibarət ikiüzlü dünyada yaşayırıq və öz dünyamıza uyğunuq. Amma ikiüzlü olmağımız bununla bitmir. Biz həm də bədəndən və ruhdan ibarət olmaqla ikicanlıyıq. Bədən bizim fani, ruh isə əbədi canımızdır. Biz sözdən də, rəngdən də daha çox səsə yaxınıq. Təsadüfi deyil ki, bizim dünya ilə ilk təmasımız səslə başlayır. Dünyaya göz açmamış, – “Bəyəm görmürsünüz, mən varam, mən gəlmişəm?!” – deyə ağız açır, çığır-bağırtı salırıq.
58. Söz insanın ağlı, rəng bədəni, səs qəlbiylə bağlıdır. Siz heç “ağlımın səsi” və ya “bədənimin səsi” ifadələrini eşitmisiniz? Yəqin ki, yox, eşitsəniz də, çox az, nadirən, təsadüfi hallarda. Amma “qəlbimin səsi” ifadəsini hər gün eşidirik. Şairlərin bu adda onlarca, yüzlərlə kitabı işıq üzü görüb. Əgər kiminsə sözünü sevirsinizsə, bilin ki, onun ağlını, rəngini sevirsinizsə cismini, səsini sevirsinizsə, qəlbini sevirsiniz. Kimin səsi necədirsə, qəlbi də elədir. Niyə, görəsən, Nizaminin dastanında Xosrov Şirinin portretini görüb, Fərhad isə pərdə arxasından səsini eşidib vurulur? Çünki Xosrovun sevgisi rəng, Fərhadınkı səslə bağlıdır. Xosrovun hissi dayaz, Fərhadınkı dərindir. Xosrovun istəyi cısmani, Fərhadınkı mənəvidir. Bu üçbusaqda Şirin sözü təmsil edir. Şirinin sevgisini qazanmaq uğrunda Xosrov və Fərhadın qarşıdurması rəng və səsin sözə sahiblənmək uğrunda mübarizəsidir. Amma “rəng üzündən olan eşqlər eşq deyil” (Mövlana Cəlaləddin Rumi, “Məsnəvi”). Odur ki, dastanın əsas ideyası Xosrovun eşqinin rəngdən sözə çevrilməsidir. Eşqin qızıl qanunu üzrə aşiqin öz cananına qovuşmasının bir yolu var – özünü qurban vermək. Xosrov rəng (hiylə) ilə özünü yox, Fərhadı qurban verir və bunun bədəlini ağır ödəyir – oğlu Şiruyə tərəfindən qətlə yetirilir.
59. Gəlişmənin indiki durumunda səsin rolunu nə söz, nə də rəng oynaya bilməz. İnsanın cismə malik olmadığı, ruh formasında olduğu cənnət dövründə bu görəvi söz yerinə yetirmişdi. Cənabi-Haqq Cənnətdə Adəmlə səsli yox, səssiz (telepatik) dillə danışırdı. Bu, ilahi eşqin ilk dönəmiydi. Tanrının insana eşqi onda hələ birbaşaydı, aşiqlə məşuqun arasını maddə – səs dalğaları kəsmirdi. Onda eşq hələ dil açmamışdı. Bu zaman söz həmsöhbətə səs deyil, işıq dalğalarıyla ötürülürdü. İnsan yer üzünə gələndən sonra da hələ bir müddət işıq dilində danışdı. Sözün işığı onda söndü ki, ruh tamamilə maddi libasa (bədənə) büründü, maddi dünyanın qanunlarına uyğunlaşdı. Bu maddiləşmə sonunda beş duyğu orqanı, o sıradan da eşitmə qabiliyyəti formalaşdı və telepatik dil öz yerini nitqə verdi. Qulaq gözdən, səs sözdən, eşitmək görməkdən qabağa keçdi. Başlanğıcda Laloğlu idik – danışmır, amma anlayırdıq. Bu, söz idi. Sonra Koroğlu olduq – görmür, amma eşidirdik. Bu, səs idi. İndi Karoğluyuq – eşitmir, amma görürük. Bu isə rəngdir. Təsadüfi deyil ki, Koroğlunu digər igidlərdən seçib ayıran əsas əlamət qeydi-adi səsə – nərəyə sahib olmasındadır.
60. Telepatik dili biz indi yuxuda görürük, amma istənilən yox, çin yuxularmızda. Nədən ki çin yuxular bizə Rəhmandan gəlir və rəhmanidir. Çin yuxular şəkilli uşaq kitabları kimi piktoqrafik və rənglidir. Bu yuxular ağ-qara düşüncəmizə ilahi qatdan düşən sızıntılardır. Bu yuxularda söz də, rəng də var, səs isə yoxdur. Səs ortadan götürüldüyündən burda əvvəl (söz) və axır (rəng) birləşib, çevrə qapanıb. Səssizlik bu yuxulara sirli-sehrli bir aura verir. Bu yuxular danışmır, səssiz ekran effektilə eləcə göstərir. Bu yuxularda biz ulu babamız Adəmin cənnət dönəminə qayıdır, haqqın camalını görür, seyri-süluk edirik. Ona görə bu yuxular çin çıxır. Bu yuxularda Allah bizə öz əsl üzünü rəmzlər vasitəsilə göstərir. Çünki Allah həqiqətdir və onun üzündə yalan ola bilməz. Yalan insanın uydurmasıdır. Yalan insanın “yoxdan var elədiyi” yeganə həqiqətdir. İnsanın yoxdan var eləməsi yalandır.
