Avropalılardan 600 il öncə Yerin kürə şəklində yuvarlaq olduğunu, “dairə” adı ilə verdiyi xəritədə göstərmiş,türklərin yaşadığı 107 bölgəni cızmış,türk dilinin fonetik qanunlarınn,morfoloji xüsusiyyətlərinin,sintaksis quruluşunun ilk elmi izahınıvermiş Mahmud Kaşğari Abbasilər xəlifəsinə türkləri belə tanıtmışdı: “Güclü,qüvvətli düşməni dizə çökdürən keyfiyyətləri ilə bərabər türklərdə gözəllik,sevimlilik,ədəb,böyükləri ağırlamaq,verdiyi sözü yerinə yetirmək,sadəlik,igidlik,mərdlik kimi öyünməyə dəyə bilən fəzilətlər də görülməkdədir.
QƏLƏIMİN QÜDRƏTİ
“Dünya yaranandan qələmin ilkin sözü
Varlıq səhifəsində sözün özüdür,özü.”
Nizami Gəncəvi
Yaradıcılıq sirri qosqoca kainatın ilk bağlanğıcından,antik filosofların substansiya təsnifatından,yəni sudan pərvəriş tapmış aləmin hüdudsuz okeanlarından ta göyün yeddinci qatına,ənginliklərə qədər,doğuş sancısından qəbir əzabına,qəlbin gözündən gözün sözünədək hər düşüncə süzgəcində,ya da lap elə gecə ilə gündüzün əvəzlənməsi alqoritmində,Ayla Günəşin vüsalsız sevgi dastanlarında təcəlla bəxşişini aydınlatmaqtəşnəsində olsa da…daha geniş bilgi həlqələri ilə elm Günəşinin saçaqlarından yapışıb Həqiqəti seyr etmək çoxlarını öz ahənrübasına çəkdi.
…Həyatın sosial- fəlsəfi mahiyyəti,tərəddüdlər,şübhələr,təbəddülatlar,yetərincə antoqonist duyğular,ritorik sualların bolluğu bədii ədəbiyyat anlayışına zərurət libasını geyindirdi.Müqəddəs qələm sözlə bağrıbadaş,sözə ötürücü olaraq dərd ağacının aşıb- daşan yükünü yüngülləşdirməyə çalışdı. Bəzən sığal çəkən ələ,bəzən də qınından çıxıb havada parıldayan qılınca döndü…Və ədəbiyyat fotoqraf deyil,rəssamlıq rəmzini seçdi.
Ədəbiyyat,Çexov demişkən,ağrının özüdür.Çexov məntiqinə söykənsək,qələm də ağrıkəsicidir.Üçüncü sətirdən də belə anlaşılır ki,yazar – təbibdir.
Təbib neynər?Xəstənin zəhərini canına çəkib atar.Yənidərdlinin sitəm yükünü ürəyinə çəkib içindən keçirər.Təkcə dərdə şərik olmaz,həm də onun arınmasına vəsilə missiyasını daşıyar.Yazıçı taleyi də eynən belədir.İllah da tarixi romanlar yazan,ictimai- siyasi gərdişlərin ağrı- acı kimi saxladığı səhifələrə nüfuz edən yazar ola.
Zamanında Faruk Nafız Çamlıbel,Yəhya Kamal,Namiq Kamal,Məhmət Emin Yurdaqul müasir türk təfəkkürünə uzanan körpünün quruculuğunda zehniyyətləri şölələndirib,qaranlıq döngələrə işıq saldılar.
M.S.Ordubadi, İ.Hüseynov- Muğanna,Mahmud İsmayılov, F.Kərimzadə, Ə.Cəfərzadə, S.Əhmədli, S.Rüstəmxanlı sovet dönəminin qadağa buxovlarına belə baxmayaraq, milli məfkurənin oyanışına yönəlik tarixi romanlar yazdılar.
Nüşabə Məmmədli,Aqil Abbas,Fazil Günay,Salatun Əhmədova,Şərif Ağayar,poeziyada Qabil,Ə.Salahzadə, Nurəngiz Gün,Ədalət Əsgəroğlu, Sabir Sarvan, Məmməd İlqar Qarabağ acısını ciyərlərinə çəkib qələmə,ordan da kağıza köçürdülər.
ABDULLAH AYATA FENOMENİ
“Şairlərimiz əsaslı kültür sahibi olmalı və tarixi yaxşı bilməlidirlər”
ATATÜRK
Bir il öncə AYB Sumqayıt bölməsinin sədri Gülnarə Cəmaləddinin vəsilə olmasıyla Türkiyədə,Kayseridə yaşayan əməkli müəllim,tədqiqatçı- yazar, cəsur türkmən oğlu Abdullah Ayatanı tanıdım.”Son erməni” Və “Mühbir Mehmet” romanlarını oxudum…
Əndişəli dolanbaclarda təntiyib qalmış adamları,sazağa- borana düşmüş səhifələri,nagahan gülləyə tuş gəlmiş taleləri,sözünü deyə bilmədiyindən dodaqlarını dişinə sıxmış və qanı ürəyinin başına axıtmışların dastanını birər- birər topla,dünyanın hər yerindən,ikili standart monitorundan milli kimliyinə yönələn,humanizminə atılan şər- böhtan çirkabını təmizlə,nadan,dayaz beyinlərə qafa tut,oğulsan, göz yaşlarıyla göyərmiş dərd ağacından ruhunu asan anaya toxtaqlıq ver, görüm necə verirsən?
…Abdullah Ayata 1958- ci ildə Kayseridə dünyaya göz açıb.Tomarza qəsəbəsində böyüyüb, müxtəlif Universitetlərdə,ayrı- ayrı şəhərlərdə pedaqoq kimi çalışsa da, ürəyi heç zaman Kayseridən gen düşməyib.Ötən əsrin əvvəllərindən Rusiya və Avropa dövlətləri ilə eyni vaxtda siyasi izdivaca girən Osmanlı erməni ideoloqları Kayseridə, Vanda,Bitlizdə,Ərzurumda,Ərzincanda qanı su yerinəaxıtdılar. Çirkin niyyətlərinə çatmaqdan ötrü özününküləri, fağır- füqəranı,onların zəhərli ideyalarını qəbul etməyən soydaşlarını da qılıncdan keçirdilər,malikanələrinə,dükanlarına od vurub yandırdılar.Sonra da abır- həya pərdəsini büsbütün yırtaraq zarıdılar:
-Qoyma,gözüm Avropa,göz bəbəyim Rusiya,bizi türklər qırıb- çatdı.
Halbuki, ünlü rejissor- pedaqoq Memduh Yağmurun yazdığı kimi “Bizans dərəbəylərinin ağır vergilərindən, acımasız davranışlarından və məzhəb dəyişiklikləri üçün yapılan basqılardan bezən ermənilər Türklərin Anadoluya gəlməsiylə rahatlıq tapmışdılar. “
Həqiqətin gözünün içinə baxa- baxa şeytanın barmağının işarəsinə “Ləbbeyk” deyənlərin qırmızı sifətlərinə qələm adamının şapalağı gərəkirdi…
Və cəsur türkmən oğlu əlinə qələm götürməyə vadar oldu.
Vətənpərvərliyi, Böyük Türk sevdası,həqiqət aşiqliyi Abdullah bəyin zehniyyətindən qələminə süzüldükcə,bədii təfəkkürünü də ortaya çıxardı.2003- cü ildə yazdığı “Son erməni”nin ardınca “Mühbir Mehmet” gəldi.Sonra “Uzaqdakı bayraqdarlar”, “Tanrılara kafa tutan adam”, “Keşkə o dəli mən olsaydım”, “Qartallar qəfəsə sığmaz” romanları tarixi gerçəklərə güzgü tutdu.Yazdıqca həqiqət sandıqları açıldı.Azərbaycan el məsəlində deyildiyi kimi “açıldı sandıq,töküldü pambıq”.Erməni yalanları yer axtardı girməyə,tapammadı.Amma erməni genetikasına xilaf çıxmayaraq, Allahın onlardan əsirgədiyi məntiqi topa tutdular.Əvvəlcə əsərin Amerikada,ingilis dilində çapına mane olmaq istədilər,bacarmadılar,sonra təqdimatını əngəllədilər.Evinə,mobil nömrəsinə təhdid zənglərinin ardı- arası kəsilmədi.
GERÇƏKLİYİN HƏQİQİ TƏSVİRİ
“İnsan insanın güzgüsü olsaydı onda büsbütün çirkinliklər aradan qalxardı.”
Şəms Təbrizi
Abdullah Ayatanın romanlarındakı obrazların əksəriyyəti gerçək insanlardır.O, “Son erməni” əsərində Tomarza qəsəbəsinin,Şıxbarak kəndinin saf insanlarının davranış kodeksi konteksində dövrün ümumi siyasi – iqtisadi,sosial- mənəvi xəritəsini cıza bilib.
Yazıçı siyasi kataklizmlərin paralelində talelərin mənəvi deqradasiyasını da mükəmməl rənglərlə işləyib.Obrazın xasiyyəti,dəyərlərə münasibəti ilə bərabər,onun fizioloji göstəricilərini,oturuşunu- duruşunu,hadisələrə reaksiya manerasını da uyğunlaşdırır.
Ayatanın qələmindən çıxan təsvirləri,epitetləri çox rahat şəkildə göz önünə gətirə,görə bilirsən.
Abdullah bəyin qəhrəmanları müsbətiylə,mənfisi ilə bütöv xarakterlidir,fundamental struktura malikdir.
Ayatanın romanındakı hadisələr canlıdır,rənglidir. Bu rəngin də özünün ağ – qara ibtidaisi (kino dilində desək fləş- back) var, qəhrəmanın inkişaf mərhələsinə, dramaturji ekspozisiyaya xidmət edir.
Onun romanlarının dünyasında soyuqdan tez- tez əsərsən də, günün qızmarında yanıb külə dönərsən də.Güllə yarasının ağrısını duyarsan da.Çünki ədib özünün zəngin həyat bilgisi, qatqısı ilə gerçək hadisələrin təhkiyəsində ustadır.
Abdulah Ayatanın tarixi romançılığı “düzü- düz,əyrini – əyri” ədəbi şalqbaumundan keçir.O,araşdırmaçı dürüstlüyünü, vicdan təmizliyini və ən əsası,yaradılışın əşrəfi insan sevgisini bədii yazıya transfer etməyi bacarıb.
Yazıçının obrazlar qalereyasında Aram Manukyan kimi Çar Rusiyasının agenti,qaniçən də var,Mühbir Mehmet kimi haqq işığına üz tutan erməni gənci də,ASALA – nın emissarlarına öz yerini göstərən, Türk dostunu təhlükədən qoruyan,son erməni Gazer əfəndinin oğlu Arsin də.Yəni Ayata üçün ulu Nəsimi demiş,cahil insan,bir də kamil insan mövcuddur.Sadəcə,yazıçının ortaya çıxartdığı tarixi həqiqətin işığı o qədər parlaqdır ki, min illərdi erməniləri diringi oyun havasında atılıb- düşməyə məcbur edən,hiylə torları toxuyan siyasi dəllalların gözünü çox qamaşdırır.Onların oyunları isə qaranlıqları sevər.
Abdullah Ayata həqiqət aşiqidir.Sülh,barış carçısıdır.İnsan sərrafıdır.Ulu türk sevdalısıdır.Azərbaycan sevdalısıdır.Bir Türk – müsəlman birliyi təşnəsidir.
Ermənilərin xislətinə dərindən bələd olan Abdullah Ayata üçün Qarabağ yarası da vardı və müqəddəs Vətən müharibəsi başlayandan demək olar ki, hər gün mənimlə,Gülnarə Cəmaləddinlə danışırdı,ürəyi atlanırdı.Onunla birlikdə Azərbaycan sevdalı aydınlar Memduh Yağmur,Fethi Akın,Emrak Bekçi,Çinar Arıkan,Müberra xanım,Fatma xanım,Ayşe Kantaroğlu,Yusif Doğdu,Mustafa Doğan,Hülya Pekçioğlu,Murat Alper,Sabina Urfan,Yurttaş Şahbaz,Filiz Çelik,Mehtap Karakaya,Ayzer Büyüker, Ersin Baran kimi aydınlar və sənət adamları peydərpey maraqlanırdılar, bizimlə birgə “Qarabağ- Azərbaycandır!” hayqırırdılar.Ayzer Büyüker mərhum şairimiz, AYB Sumqayıt bölməsinin ideya müəllifi,yaradıcısı və ilk sədri Sabir Sarvanın “Qarabağlı uşaq” şeirini notlara paylaşıb mübarizə mövzusuna çevirmişdi,həmin günlərdə də iş adamı Öndər Oktayın dəstəyi ilə “Ümid” albomunda yer aldı və yayıldı.
BİRLİK MƏQAMI
“Ağıllı adam söyldiyinin nəticəsini görə bilir”
Dostoyevski
…Və 44 günlük müharibə bitdi.Ali Baş Komandan İlham Əliyev qətiyyətinin kəsəri korşalmış qılınclara bülöv verdi.
İllərlə düşmənin xeyrinə formalaşmış mifin dramaturji strukturu darmadağın edildi.
İlham Əliyev perik ruhları sərkərdanlıq sərkisindən,xarı bülbülü qəfəsdən qurtardı.
Yurd həsrəti ilə öləziyən gözlərə nur gəldi.
Ali Baş Komandan son 30 ilə yaxın müddətdə ümumişlək sözlər sırasında rekord istifadə göstəricisi ilə məşhur “qaçqın” ifadısini qələbə dili içində assimlasiyaya uğratdı. 21- ci əsrin müharibə taktikasını qurmaqla, dünya hərb elmini öz səhifələrini yeniləmək məcburiyyətində qoydu. 44 gündə təkcə silahlar danışmadı,həm də ürəklər dil açdı.Prezidentin ürəyinin odundan köz götürən cəsur ürəklər. Dünya kinosunun məşhur “Cəsur ürək” filmi 25 il bundan əvvəl ekranlara çıxmış və sevilmişdi.
Ali Baş Komandan İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə qüdrətli Azərbaycan ordusu isə cəsur ürəyi natural formada, təbii şəkildə,kinoçəkiliş texnikası, kaskadyor tryuk qrupu olmadan anlatdı. Cəsur ürəklər sayəsində mümkünsüz mümkünə çevrildi.
… Və bütün həyəcan dolu məqamlarda Böyük Türklər Azərbaycanın yanında oldular.
MÜDRİK QARDAŞ
“Bil ki,əql düzgün tərəzidir.Onun hökmləri yalana yol verməyən doğru yəqinlərdir.O,adildir,ondan heç zaman haqsızlıq gözlənilməz.”
Eynəlquzat Miyanəçi.
“Həqiqətin məğzi” Tarktatından
Nəinki Türkiyəyə, hətta türk- müsəlman toplumunun yaşadığı bütün məkanlara qıcanmış dişləri kəlməsinin qüdrəti ilə vurub tökən,böyük Türkün haqq ocağında qızınmaq istəməyib də, xromokey alovlar yaratmaq eşqinə düşənləri dəmir siyasi məntiq məngənəsində zəlil edən,məkrli niyyətlərin qısqanclıq toz- dumanından yaranan siyasi qasırğaları zəkasının işığı və cəsarəti ilə ram edən, düşmən arzularını puça çıxaran, Türk dünyasının böyük diplomatiya meydanında moderatoru Rəcəb Tayyib Ərdoğan çətin,sınaq günlərini Azərbaycan eşqi ilə keçirtdi.İlham Əliyevlə qardaşlıq əhdini şərəfləndirdi.
Türk ruhunun müdafiə qüdrəti,Türk mənəviyyatının səngər- qalası Hulusi Akar,intellektindən zəfərlər doğuran Səlcuq Bayraqdar və digərlərini qələbəyə gedən yolun aydınlanmasına əvəzsiz tövhə verdilər.
ZƏFƏR QÜRURU
“Millət- dil,din,əxlaq və gözəllik duyğusu baxımından müştərək olan,yəni eyni tərbiyəni almış fərdlərdən yaranan topluluqdur. Türk kəndlisi onu sadəcə dili dilinə uyan,dini dininə uyan” formasında söyləyir.
Ziya Göyalp
İyunun 15- də qoşa qanadın zəfər ənginliklərindən baxış günü oldu.
O gün həm də özündə əzəldən bəri fitvaların havacatına boyun əyməyib, “birlik” silahına sarılmaqdansa, daş atıb başını tutmuş səxşlərə iki dövlət başçısının,iki qüdrətli Ali Baş Komandanın görkünü, siyasi ibrət dərsini ehtiva edirdi.
Bu mənzərəni izlədikcə ürəyim atlandı. Qosqoca Türk alplarının havası qanımı coşdurdu.
15 iyunda tarixin mistik- mifoloji qatlarından,zamanın öz bağrından qopdu Böyük Türk Birliyi.
Gücün,qüvvətin,ərliyin, cəsarətin,amma həm də mərhəmətin törəsi bəyan edildi.
Türkün ayaq tutub yeridiyi,yürüdüyü,qılınc çaldığı,zəfər dalınca zəfər qazandığı Orta Asiyadan,Sibirdən Xəzərə,Qırmızı Dənizdən Sibirə, Baykaldan Balkanlara qədər torpaqlar qüdrət və qürurdan qabardı.
Şuşanın sıldırım qayaları ruhumu oxşadı,Cıdır düzündə Şuşa bəyannmaəsini imzalayan böyük Türk sərkərdələrinin gözlərində Böyük Türkün sabahına uzanan üfüqləri gördüm.
Bir anlıq mənə elə gəldi ki,Bilgə Xaqan,Orxan- Yenisey,Güntekin,Tonyukuk abidələri, qayım- qədim ellərin genetik pasportuna çevrilmiş ulu dastanlar yenidən yazılır,düzən və qanun sahibi, dövlətə,vəhdətə bağlı olanTürk tarixi daş kitabələrə həkk edilir.
İLGİNC TARİXİ FAKT
Mahmud Kaşğarinin “Divani- lüğəti türk” əsəri Türkiyənin keçmiş maliyyə naziri Nazif Paşanın həyat yoldaşı tərəfindən İstanbulun məşhur kitabçısı Bürhan bəyə verilir.O da kitabı yazar Əli Əmiriyə göstərir.O əlyazmanın Kaşğariyə aid olduğunu bilib onu 30 lirəyə alır.Lüğətin sorağı yayıldıqdan sonra,Ziya Göyalpın,Tələt Paşanın və Ədliyyə naziri İbrahim Əfəndinin təkidləri ilə lüğət 300 tirajla çap edilir.
Tələt Paşa bunun müqabilində Əli bəyə 300 lirə göndərir,lakin o, qəbul etmir,üstünə “Divani- lüğəti türk” sədəqəsi yazılaraq yardıma ehtiyacı olan əhaliyə paylanmasını istəyir.Bir müddət sonra qiymətli kitablarına görə fransızların təklif etdiyi 300.000 ingilis lirəsindən, üstəlik, Parisdə adına açılacaq kitabxana təklifindən,yaxşı həyat tərzi vədindən də boyun qaçıran Əli Əmiri – vətənsevər Türk övladı nə söyləsə yaxşıdır?!
“Mən bu kitabları dövlətin verdiyi maaşla topladım.Öldüyüm zaman millətimə qalması üçün bir də belə təkliflə gəlsəniz,sizi qovaram.”
Professor Buludxan Xəlilovun açıqlamasından
Azərbaycan oxucularının çox yaxşı xoşladığı bir əsər var: “Bir gəncin manifesti”.Görkəmli ədəbiyyatşünas alim,pedaqoa,yazıçı, Mir Cəlal Paşayev qələminin məhsuludur.Sona ana son anda dəyərli xalçasını ingilis tacirinə verməkdən imtina edir. “İtə ataram,yada satmaram”deyir.
…Doğrudanmı, ermənilər hələ də türklərdən nəyisə,illah da əlahiddə mənəvi dəyər kəsb edən nəyi almaq fikrindən daşınmırlar?!
Erməni demişkən,elə ermənilərin də,ermnipərəstlərin də ovqatlarını pozub qulaqlarını yenə də Mahud Kaşğari kəlamı ilə cingildətmək istərdim.
“Mən Hüseyn oğlu Mahmud deyirəm: Tanrının səadət günəşini türk bürclərində doğulmuş olduğunu və onların ucsuz- bucaqsız mülkləri üzərində günəşin heç batmadığını gördüm.Onlara Türk adını Tanrı özü verdi.Onları üstün yaratdı.İnsanların xöşbəxtliyinin səbəbini onlarda gördü və əslində hər zaman onlara yardımçı oldu.”
EPİLOQ YERİNƏ
“Çox qarışdırdın, mövzunu gərdin” deyənləri – ki, bunu mütləqa ya dilə, ya da azından ürəyinə gətirən olacaq – anlayışla qarşılayıram.Fəqət,ulu Türk ruhu bu gecə məni götürüb çox dolaşdırdı…Və Türkün qılıncı da geniş açılar….Türkün coğrafiyası da çox genişdir,həndəsi doqmanın 360 dərəcə əndazəsini belə, aşacaq dərəcədə geniş…
Böyük coğrafiyanın deyiləsi sözü çox vaxt alar. Həm də “Qədim türk abidələrinin yaşam tərzini öyrən,öyrət və gələcəyə ötür” sloqanın mənəvi həzzində bəxtiyar olmağı bacaran Abdullah Ayatanın Azərbaycanla bağlı bir arzusu gerçəkləşdi: Şuşa azad oldu.Qalır ikinci niyyətinin hasil olması- Bir Şuşalı ailənin fonunda Qarabağ hadisələrindən roman ərsəyə gətirmək.
P.S.Digər tərəfdən Şuşa bəyannaməsinin fərəhini də bölüşmək istədik.O üzdən variasiyalar uzun çəkdi.
Hafiz İmamnəzərli
