Şəxsiyyətin yetişməsində sözsüz ki, ailənin, ictimaiyyətin, təhsilin, onu əhatə edən mühitin rolu böyükdür. Necə deyərlər, insan dünyaya bir fərd olaraq gəlsə də, onu kamil şəxsiyyət kimi zaman yetişdirir. Bu gün sizə Azərbaycanı canı qədər əziz bilən bir türk oğlu türkdən- professor İlhan Başgözdən söhbət açmaq istəyirəm.
Doğum şəhadətnaməsində “1921-ci il, arpalar biçilərkən dünyaya gəlib”- sözləri yazılıb. 1965-ci ildən İndiana ştatının Bluminqton şəhərində yaşayıb. Uzun illər İndiana Universitetinin türkologiya fakultəsinə rəhbərlik edib, filologiya elmləri doktoru, emeritus professordur. “Emeritus” sözünün latın dilindən tərcüməsi isə “veteran əsgər” mənasını verir. ABŞ-da bu titulu almaq hər alimə qismət olmur…
Orta məktəbdə oxuduğu zaman cumhur başqanı Mustafa Kamal Atatürk nə üçünsə onların məktəbinə gəlir və təsadüfən onun şagirdi olduğu sinifin həndəsə dərsində iştirak edir. Müəllimin sualına cavab verən şagirdlərdən biri, yazı lövhəsində həndəsi məsələni həll edərkən, rəqəmlərin altında bəndləri bildirən “alfa”, “betta”, “qamma” hərflərini yazanda Atatürk şagirddən soruşur:- “Türk dilində kifayət qədər hərflər olduğu halda, sən niyə yunan hərflərindən istifadə edirsən?”
Şagird çəkinə-çəkinə, müəllimimiz belə öyrədib, söyləyir. Atatürk ayağa qalxıb lövhəyə yaxınlaşır, yunan hərflərini pozub, yerinə “A”, “B”, “C” hərflərini yazır.
Həndəsə müəllimi həm də məktəbin direktoru imiş. Atatürk ondan niyə yabançı hərflərdən istifadə etdiyinin səbəbini soruşur. O isə təlaşla: “Paşam, dövlətimizin bizə verdiyi kitabda belə yazılıb”- deyir. Atatürk kitabı əlinə alıb vərəqləyir və əsəbi halda ikiyə bölüb masanın üstünə tullayır. Bu hadisədən bir həftə sonra həndəsə kitabları yenisi ilə əvəzlənir…
Tükrkiyə Elmlər Akademiyasının fəxri üzvüdür. İyirmi iki kitabın müəllifidir. Onların on dördü türkcə, yeddisi ingiliscə, biri isə fransız dilində nəşr olunub. Azərbaycana cəmi iki dəfə gəlib. Bəxtiyar Vahabzadənin Şəkidəki evində iyirmi gün qonaq da olub. Geri dönəndən sonra Bəxtiyar Vahabzadənin şeirlərini, eləcə də “Azərbaycan dastanları”nı ingilis, “Molla Nəsrəddinin lətifələri”ni isə həm ingilis və həm də fransız dillərinə çevirərək üç kitab nəşr etdirib…
Cavad Heyət haqqında xatirələrini sevə-sevə bölüşən bu 99 yaşlı professorun həyatında çox maraqlı hadisələr olub…
Deyir ki,- “Cavad Heyəti Amerikaya dəvət etmişdim. İndiana Universitetində Azərbaycan ədəbiyyatı haqqında gözəl çıxış da etdi. Sonradan mən Tehranda onun qonağı oldum. O vaxt şah Rza Pəhləvi hakimiyyətdə idi. Şah Cavad Heyətin xətrini çox istədiyi üçün İranın yüksək vəzifəli adamları onunla mehriban davranırdılar.
Bir dəfə Cavad Heyət Tehrandakı evində təşkil etdiyi məclisdə məni qonaqlara təqdim edib, soruşdu ki, “İstiqlal marşı”-nı oxuya bilərsənmi? Qulağına İran təhlükəsizlik xidmətindən çəkindiyimi, bildirdim. Söylədi ki, çəkinmə, burada əyləşənlərin hamısı vəzifəli adamlardır. Məsələn, bu kişi şahın təhlükəsizlik xidmətinin rəisidir, o, kişi isə Tehran polisinin rəhbəridir. Dedim, axı mənim səsim yoxdur. Dedi ki, onda oxuma, şeir kimi söylə. Söylədim, məclisdəkilər “İstiqlal marşı”-nı ayaq üstə dinləyib, sonda məni gurultulu alqışlara tutdular”…
2016-2017-ci illərdə İndianada, Bluminqtondakı evində bir neçə dəfə qonaq olduğumdan onu yaxşı tanıyıram. Çox mehriban, təvazökar, həlim insandır. Qonaqlarını yüksək səviyyədə qarşılayıb, yola salmağı bacarır. Yumor hissi də öz yerində. Hər dəfə həmsöhbət olarkən dostluq etdiyi insanlar haqqında danışıb kövrəlsə, onların yoxluğuna heyfsilənsə də zarafatından da qalmırdı. Sonuncu görüşümüzdə isə onunla sağollaşarkən Böyük Britaniyanın sabiq baş naziri Uinston Çörçillin 1964-cü ildə bir gənc jurnalistə dediklərini söyləyib, məni qapıyadək ötürdü. Müsahibə götürən jurnalist 90 yaşlı Çörçilldən ayrılarkən ona:- “Cənab Çörçill, ümid edirəm ki, sizinlə 2000-ci ildə yenə də görüşəcəyik.” O isə gülümsəyərək:- “Bunu sənə arzulamazdım. Sən məndən yaşda çox kiçiksən”- söyləyir…
İlhan Başgözün bu ilin payızında 100 yaşı tamam olacaq. Deyirlər ki, insan qocaldıqca uşaqlaşır, davranışında, hərəkətlərində xətalara yol verir. Amma onun nə davranışında, nə hərəkətlərində zərrəcə qüsur tapmaq olmur…
Türkiyə dövləti bütün ömrünü ABŞ-da türkçülüyə həsr etmiş ahıl yaşlı bu alimə ehtiram əlaməti olaraq, bu günlərdə onun Vətənə dönməsi üçün, xüsusi ambulator təyyarə göndərib. Çikaqo hava limanından start götürən həmin təyyarə artıq Türkiyədədir. Və bir neçə gündür ki, Türkiyyə mətbuatı bu hadisədən, İlhan Başgözdən yazır…
Elman Eldaroğlu
