Kulis.az Simran Qədimin “Konfutsi, yoxsa Vitqenşteyn?” adlı essesini təqdim edir.
Dilin önəmindən söz düşəndə dərhal qədim Çin mütəfəkkiri, filosofu Konfutsinin dedikləri yada düşür (“söz düşmək” və “yada düşmək” ifadələrinin eyni cümlədə işlənməsi necə də qəribə səsləndi). Konfutsidən soruşurlar: “Bir ölkəni idarə etsəydiniz, əvvəlcə hansı işi görərdiniz?” Cavabında müdrik filosof tərəddüd etmədən bildirir: “Dili düzəltməyə çalışardım”. Sonra isə fikrinin tam anlaşılmadığını, izaha ehtiyac duyulduğunu görüb açıqlayır:
”Əgər dil qüsurludursa, sözlər fikri, düşüncəni olduğu kimi ifadə edə bilməyəcək. Düşüncə yetərincə aydın, səlis çatdırılmasa, işlər doğru-dürüst yerinə yetirilməyəcək. İşlərin tam yerinə yetirilməməsi qayda-qanunun, nizamın pozulmasına gətirib çıxaracaq. Nizamın pozulması ədalətsizliyə, ədalətsizlik isə özbaşınalığa, xaosa yol açacaq…”
Bu misaldan belə nəticə çıxır ki, dildəki çatışmazlıqlar axır-əvvəl hər kəsin həyatına təsir edir. Bəzən buna diqqət yetirməsək də, əslində, daim dilin müsbət və mənfi təzahürləri ilə qarşılaşırıq. İstər gündəlik həyatda fikrimizi söyləyəndə, istər başqalarının söylədiyi fikirləri anlamağa çalışanda, istərsə də, nəsə oxuyanda, oxuyub-eşitdiklərimizi beynimizdə təhlil edəndə, sadəcə, düşünəndə.
Digər tərəfdən, dili yaxşı bilməməkdən yox, məhz dilin özündən qaynaqlanan problemlər olur: natamam anlam daşıyan, mücərrəd sözlər, çoxyozumlu, çoxmənalı cümlələr, görülüb-eşidilməsi və ya hiss edilməsi, yaxud da tənliklərlə, düsturlarla varlığının sübuta yetirilməsi mümkün, amma sözlərlə ifadə olunması mümkünsüz şeylər…
Məsələn, əgər “kitab”, “dəftər”, “qələm” kimi sözlər konkret əşyaları göstərirsə, “vicdan”, “ədalət”, “mərhəmət” kimi kəlmələrin nə anlam daşıdığı bəlli mübahisələr doğurur. Bu anlayışlar, bəşəri mənəvi dəyərlər kimi, həmişə ən yüksək səviyyədə qiymətləndirilsə də, onların sərhədlərinin harada başlayıb, harada bitdiyi bilinmir. Çünki həmin sərhədlər tarixi dövrün tələbinə, mövcud mədəniyyətin xüsusiyyətlərinə, real situasiyanın diktəsinə, insanın subyektiv yanaşmasına görə dəyişir.
Əslində, əşyaları adlandırdığımız sözlərdə də müəyyən bir yarımçıqlıq, “mücərrədlik” var. Məsələn, “kitab” deyəndə təsəvvürümüzdə nə canlanır? Yaxud nə canlanmalıdır? Üstü toz basmış köhnə-kürüş, yüzlərlə səhifədən ibarət qalın bir kitab, yoxsa müasir bir dərslik, ya lüğət, ensiklopediya? Bəlkə də, bugünkü texno-nəslin bir çox nümayəndələrinin gözləri önünə elektron kitab gəlir.
Dildən qaynaqlanan problemlərə aid başqa bir nümunəyə baxaq. Mübahisənin qızğın yerində özündən çıxan dostumuz yumruğunu masaya çırpıb dəli kimi bağırır: “Sən çox axmaq adamsan!” İndi biz bu cümləni necə başa düşməliyik? Mübahisəni uduzduğunu görən, əsəbiləşən, pərt olan dostumuz dava salıb aranı qatmaqdan ötrü belə dedi, yoxsa, sadəcə, fikrini çatdıra bilməyib hirsləndiyinə, hövsələdən çıxdığına görə? Qəsdənmi, istəmədənmi?
Əgər bu yozumların kökündən yanlış olduğu qənaətinə gəliriksə, mikroskopun böyüdücü şüşəsini tamam başqa səmtə də yönəldə bilərik. Gəlin səslənən cümlənin ciddiliyini, obyektivliyini yenə sözlərin nüvəsinə baxmaqla araşdıraq (əlbəttə, heç kəs bu yazını mikroskop altında oxumur, maddənin atomunu, atomundakı nüvəsini görməkdən isə söhbət belə gedə bilməz. Bu cür şeyləri heç təsəvvür də etmək olmur).
Deməli belə: “axmaq adam” ifadəsinin arxasında nə dayanır? Ola bilərmi ki, azacıq tələsən dostumuz doğru sözü seçməyib, düşünmədən danışıb? Bəlkə, “savadsız”, “məntiqsiz”, ya “tərs”, “inadkar”, ya da “gəvəzə”, “boşboğaz” kəlmələrini işlətməliydi? Fərz edək ki, “Sən çox boşboğaz adamsan!” deyir. Bəs “boşboğaz” sözünün özü nə anlama gəlir? Hansı məqamlarda, nə cür intonasiya ilə işlənməlidir?
Lap ən uyğun, münasib kəlmə tapılsa belə, yenə də bunu mütləq həqiqət kimi qəbul edib hökm çıxarmaq doğru deyil. Hansısa söhbətdə boşboğazlığa yol verməyimiz, ümumilikdə boşboğaz adam olmağımızı sübut edərmi? Özü də axı dostumuz ifadəsində “çox” sözünü işlətmiş, “Sən çox boşboğaz adamsan!” demişdi. “Az”, ya “çox” gəvəzəlik etdiyimizi dar macalda necə, hansı üsulla ölçüb hesabladı? Lap nələrisə ölçüb hesablasa belə, “boşboğazlıq şkalası”ndakı normanı kim, nə vaxt, nəyə əsasən müəyyənləşdirib?
Əlbəttə, suallar şərtidir. Danışıq dilinin riyazi dildən tamam fərqləndiyini, bu qədər incəliyə qətiyyən gedilməli olmadığını, bir çox şeylərin uzun illər, bəlkə də, əsrlər, minillər boyunca “kollektiv razılaşma” yolu ilə öz-özünə tənzimləndiyini deyə bilərik. Amma tarix göstərir ki, kollektivlər də bir-birlərindən fərqlənir, ortaq məxrəcə gələ bilmirlər. Mübahisənin sonu görünmür, hər kəs eyni rəsmə baxıb fərqli şərhlər, yozumlar verməkdə sərbəstdir.
Əslində, dil özü həqiqət deyil, sadəcə, həqiqəti göstərmək üçün müəyyən işarələrdən, kodlardan ibarət bir alətdir (hərçənd dil həm də yalanları, uydurmaları göstərə bilir). İndi də cümlələrin, sözlərin nüvəsinə yox, nüvədəki daha kiçik zərrəciklərə – protonlara baxaq. Tutalım, aşağıdakı bu şey nədir?
Yəqin ki, hamımız ucadan “A” hərfidir deyirik. Amma bu, əslində, üç qırmızı xəttin birləşib yaratdığı adi bir fiqurdur, simvoldur, onun gerçəkliklə – səslənən vaxt qulağımıza çatan səs dalğaları ilə əlaqəsi yoxdur.
Bununla yanaşı, “qorxu”, “qəzəb”, “həyəcan”, “sevinc”, “kədər” kimi hissləri bildirən sözlərin də mahiyyəti tamam başqadır. Biz adı eyni olan duyğuları bir qədər fərqli şəkillərdə yaşayırıq. Təbiətcə çılğın, emosional adamın əsəbiləşməyi ilə sakit, təmkinli birinin özündən çıxmağı eyni şey deyil, ayrı-ayrı təcrübələrdir. Belə demək mümkünsə, hər kəs başqa-başqa hisslərin, düşüncələrin müşayiəti ilə əsəbiləşir, başqa-başqa – həddən artıq mürəkkəb, qatma-qarışıq “duyğu selləri” keçirir.
Edvard Munk “Qışqırıq”
(Fəlsəfi baxımdan hətta belə bir məqam da var: daltoniklər istisna olmaqla, insanlar ortaq məxrəcə gəlib hansısa rəngi, məsələn, qırmızını görürük desələr də, əslində, heç kəs hamının tam mənada eyni şeyi gördüyünü sübut edə bilməz. Çünki başqası olmağın nə anlama gəldiyi təcrübəsini yaşamamışıq, biz ancaq öz vücudumuzda, beynimizdə mövcuduq (hərçənd “biz kimik?” sualı ayrıca bir yazının mövzusudur).)
Dilə həddən artıq şiddətli, intensiv şəkildə məruz qaldığımız üçün çox vaxt belə incə detallara önəm verməyib, onu birbaşa həqiqət kimi qəbul edirik. Dilin gücü ancaq bir rəssam kimi nəyisə təsvir etməyə çatır, heç bir rəssam isə həqiqəti tam ifadə edə bilməz. Ən azı, onun da bir insan olduğu, rəngləri subyektiv şəkildə qavradığı nəzərə alınmalıdır. Düşüncədən dilə, dildən gerçəkliyə gedən yolda həqiqət obyektivliyini itirir, cürbəcür təhriflərlə, yozumlarla, şərhlərlə üzləşir.
Qlobal yanaşsaq, dilin nə ifadə etdiyini yaşadığımız cəmiyyət, mədəniyyət müəyyənləşdirir. Odur ki həyatla tanışlığımız, düşüncə tərzimiz, dünyagörüşümüz məhz onun qurduğu sərhədlərdə formalaşır. Dilə gətirilməsi mümkünsüz şeyləri dilə gətirməyə cəhd etməklə bir-birimizi daha yaxşı anlamağa çalışsaq da, bunun tam mümkün olmadığıyla əvvəlcədən barışmalıyıq. Ona görə də yəhudi əsilli avstriyalı filosof Lüdviq Vitqenşteyn bitib-tükənməz fəlsəfi problemlərin, mübahisələrin məhz dildəki qarışıqlıqdan, natamamlıqdan yarandığını deyirdi.
