“HU.. dəli-dəli” nəfəsi (ilahi, təsəvvüf şeiri) haqqında yazı
Adilə Nəzərin bu şeirini 2020-ci ilin Novruz bayramında feysbuk səhifəsindəki paylaşımından oxumuşdum.
HU… dəli-dəli
Sevgilim, qulaq ver gələn fəğana,
Dinlə, gör nə deyir bu dəli-dəli.
Çəkim saçlarımı gözümdən yana-
Bax, necə çağırır, Hu… dəli-dəli.
Sözün sözüm idi, andındı andım,
Əydin, əyilmədim, amma ki, sındım.
Mən odsuz-ocaqsız yandıqca yandım,
Çilə atəşimə su dəli-dəli…
Burada bir dəli qulun oynayır,
Axtarır tapammır yolun, oynayır.
Düşüb ortasına gölün oynayır
Sonuncu rəqsini qu dəli-dəli…
Bir ağrı, bir acı atıbdı çəngəl,
Gözümün önünü tutubdu çən, gəl.
Kim gəlmir gəlməsin, ölurəm, sən gəl,
Məni göz yaşınla yu, dəli-dəli…
Bu cür irfan şeirlərinin hələ də Türk dünyasında – və qadın şairlər tərəfindən yazılması sufizm ənənəsinin (dərgah, dərviş lojası, zaviyə, xanəgah) və irfan poeziyasının bu gün də davam etdiyini göstərir. Bu cür şair rəngarəngliyi təbii olaraq məmnunluq yaradır və sevindiricidir.
Adilə Nəzər, istedadlı bir qadın olaraq bizim üçün ən çox seçilən iki cəhətə malikdir: birincisi, feminist şıltaqlıq və komplekslərdən uzaqdır; ikincisi, onda ümumiyyətlə qadınlara, xüsusilə türk qadınlarına xas olan məsumiyyət son dərəcə güclüdür. Anlaşılan budur ki, bu iki xüsusiyyət onun sufi dünyagörüşündə olması, “qorx!” deyil, “sev!” fəlsəfəsini mənimsəməsi, nəfsi özünə yaxın buraxmaması səbəbindəndir.
Azərbaycan ədəbiyyatında Məhsəti Gəncəli (XII. Əsr), Xurşid Banu Natəvan (XIX əsr) və digər qadın şairlər – Fars və Azərbaycan (türk) dillərində qələmə aldıqları irfani şeir nümunələrində öz dövrünün ədəbiyyatına damğa vurmuş ədiblərdir. Adilə xanımın XV əsrdəki şairə nənəsi Zeynəb Xatun da.
Keşf et nikabıñı, yeri-göğü münevver et
Bu âlem-i anâsırı firdevs-i enver et
Depret lebüñi, cuşa getür havz-ı kevseri
Enber saçuñı çöz, bu cihanı muattar et
Hattıñ berat yazdı sebâya dedi ki tez
Var melket-i Hatayla Çin’i musahhar et
Ab-ı hayat olmayıcak kısmet ey göñül
Biñ yıl gerekse Hızırla seyr-i Skender et
Zeynep ko meyli ziynet-i dünyaya zen gibi
Merdane var sade-dil ol, terk-i ziver et .
Şeirinin xəyali-mazmun elementləri və ədəbi sənətlərlə dolu olan məqta (son) beytində “Zeynəb! Bir qadın olaraq bu dünyanın bəzəyinə olan meylini bir kənara qoy. Mərd və təvazökar ol, bəzəkdən-süsdən uzaq dur! ” söyləyərək, sanki özündən beş əsr sonra dünyaya gələcək şairə nəvəsi Adilə Nəzərə öyüd- nəsihət verir.
Adilə Nəzərin şeiri (nəfəsi) haqqında
Şeirin adı olan “HU … dəli-dəli”, əslində ilk növbədə bir dərviş salamıdır, eyni zamanda, özündən keçib Allahı çağırmaq, Allaha sığınmaqdır.
Bildiyimiz kimi Hu, sufi ədəbiyyatında “Allahın mütləq görünməz şəxsiyyəti, künhu; təsviri mümkün olmayan zatı deməkdir. ” (Bax: Süleyman Uludağ: Təsəvvüf Terminləri Lüğəti, Kabalcı, 2012, s. 172)
Niyazi Mısrinin (XVII əsrin böyük Tekke şairlərindən biri və Yunus Əmrənin, Âşık Paşanın, Nəsiminin, Şeyxinin, Füzulinin … şeir ənənəsini davam etdirən Şeyx Niyazi Mısrînin) aşağıdakı misraları bu anlamda çox əhəmiyyətlidir. Çünki irfani görüşlərini və mənəvi halını qan və ruh yaddaşı vasitəsi ilə çatdırdığı nəvəsi Adilə Nəzərin şeiri də bu misralarla üst-üstə düşür:
Gir semâa zikr ile, gel yana-yana Hû deyû
İr safâ-i aşk-ı Hakk’a yana-yana Hû deyû
Zât-ı Hakk’ı buldular, buluştular bir Hû ile
Dost göründü her taraftan yana-yana Hû deyû
(Uludağ: 2012, 172)
Niyazi Mısrinin şeirindəki “yana-yana” təkrarlama ilə Adile Nezerin “HU dəli-dəli” xitab-zərfi arasında maraqlı bir paralellik də var. S. Uludağa görə, Bektaşi gülbank və tərcümələrin sonunda da “Allah, Eyvallah, Hu Dost” deyilir. “Dəli” nin sinonimi olan “divanə” kəlməsi təsəvvüf ədəbiyyatında aşiq anlamındadır. Bəs “Aşiq” kimdir? Bu sualın cavabını böyük Füzuli verir:
Âşık oldur ki ede canın feda cananına
Vermeyen can itiraf etmek gerek noksanına…
1) Şeirin birinci bəndi:
Sevgilim, qulaq ver gələn fəğana,
Dinlə, gör nə deyir bu dəli, dəli.
Çəkim saçlarımı gözümdən yana-
Bax, necə çağırır, Hu… dəli-dəli.
Aşiq Allah yolunda ibadət etmək, ah-fəğan etməkdir. Tanrısına “Sevgilim” deyə səslənir, onu müəyyənləşdirərək (şəxsiyyətləşdirərək) “qulaq ver” (sufi ədəbiyyatında “guş tut” (səsimi duy) ) deyə yalvarır. Üçüncü misrada “Çəkim saçlarımı gözümdən yana” sözlərində ” Qara buludların (saçların) Günəşi örtməsi” məzmunu canlanır. Son bənddəki sözlər isə açiqin ağzının “mim” (nöqtə; sirr) olduğu halda, Allah eşqi ilə birdən-birə “Hu” ya çevrilməsi və sirrin açılması xəyalı canlanır. Bəndin ikinci misrasındakı “dəli- dəli” cümlənin mübtədası, sonundakı “dəli- dəli” isə zərf kimi çıxış edir.
2) Şeirin ikinci bəndi:
Sözün sözüm idi, andındı andım,
Əydin, əyilmədim, amma ki, sındım.
Mən odsuz-ocaqsız yandıqca yandım,
Çilə atəşimə su dəli-dəli…
“Sənin sözün mənim vədimdi, andın mənim andımdı. Məni əysən də, əyilmədim, amma qırıldım. ” Hüsn-i məqta beytindəki “atəşsiz yanma və bu yanğının davamı”, məqta beytindəki “Çilə atəşimə su dəli-dəli…” sözləri ilə bitir. Budur, “çilə” sözü bir tərəfdən, türkcə “su çiləyin, su tökün, söndürün!” digər tərəfdən, təsəvvüfdəki “çəhl” (qırx gün) konsepsiyasına əsaslanaraq “nəfsini məğlub etmək üçün təcrid olunma” məcazını təsvir edir. Əslində bu “çilə” qırx gün çilə çəkməkdən daha çox Əhməd Yasəvinin 63 yaşından ölümünə qədər təcridini – inzivaya çəkildiyini xatırladır.
3) Şeirin üçüncü bəndi:
Burada bir dəli qulun oynayır,
Axtarır tapammır yolun, oynayır.
Düşüb ortasına gölün oynayır
Sonuncu rəqsini qu dəli-dəli…
Birinci misradakı “dəli, qul və oyna-”; İkinci misradakı “yolunu ara, tapamma – yəni “bulama və oyna -”, ” anlayışları Mövləvilərin dönmə mərasimini – səma rəqsini canlandırarkən, üçüncü misradakı “düşüb ortasına gölün oynayır” sözləri günahsız bir aşiqin (özünü bir qu quşuna bənzədən şairin) su üzərində yeriməsi məzmununu təsvir edir. Sonuncu misradakı sözlər isə qu quşunun ilk və son rəqsini və son çırpınışlarını; – yalnız bir gün ömrü olan kəpənəklərin, efemerlərin xoşbəxt uçuşunu təsvir edir. Ümumiyyətlə, Adilə Nəzərin bu irfan şeirində vizual görüntü təəccüblü dərəcədə güclüdür və bizə köhnə Gam-Şaman və Yuğ mərasimlərini xatırladır. Bu mərasimlər bir tərəfdən səssiz və lal hərəkətlərin simfoniyasına, digər tərəfdən bir növ sagu (yas, matəm) mərasimlərinin canlı təsvirlərinə bənzəyir.
4) Şeirin son misrası:
Bir ağrı, bir acı atıbdı çəngəl,
Gözümün önünü tutubdu çən, gəl.
Kim gəlmir gəlməsin, ölurəm, sən gəl,
Məni göz yaşınla yu, dəli-dəli…
Çəkdiyi əzablar həyatını qaraltsa da əslində aşiq çox xoşbəxtdir. Cinaslarla hörülmüş misralarda qurtuluş yenə də məşuqun (Yaradanın) gəlişindədir. Son çarə də Ona sığınmaqdır. Aşıq elə bir eşq daşıyıcısıdır ki, yolunda öldüyü məşuqdan, onun matəmində göz yaşı tökməsini, cənazəsinin sevgilisinin göz yaşları ilə yuyulmasını istəyir.
Adilə Nəzərin bu irfani şeirində Türk təsəvvüf ədəbiyyatının Anadolu mənsubları Yunus Emrenin, Âşıq Paşanın, Nesiminin, Şeyxinin, Ahmet Paşanın, Necati bəyin; Çağatay mənsubları olan Əlişir Nevâyînin, Übeydinin, Şahinin; Təsəvvüf şeirinin Azərbaycan təmsilçiləri Şah İsmayıl Xətayinin, Füzulinin, Şeyx Əbulqasim Nəbatinin, Seyid Mirhəmzə Nigarinin, Seyid Əzim Şirvaninin; XX əsrdə Necip Fazıl Kısakürəkin, Arif Nihat Asyanın, Məmməd İsmayılın, Ramiz Rövşənin, Akif Səmədin düşüncə və ifadələr dünyasından poetik motivlərə rast gəlirik.
Şairin səmimiyyəti, bir qadın kimi eqolarını yenməsi, məsumluğu, dil ustalığı; şeirin poetik sintaksisi, leksik-semantik quruluşu və s. bütün bəndlərdə və misralarda aydın görünür və diqqəti cəlb edir.
Nazim Muradov
Lefke Avropa Universitetinin dosenti
