Dünən OCAK KALA, bu gün OCAKOV şəhəri

Müasir Oçakov hazırda Ukraynanın Nikolayev vilayətinə daxil olan liman və kurort şəhəridir. Əvvəllər 13-14 əsrlərdə bu ərazilərdə – Dneprin yəni Uzu çayının Qara dənizlə qovuşduğu yerlərdə Kaçuqlan, Karavul qalaları və müasir Oçakov şəhərin yerində isə kiçicik türk keşikçi məntəqəsi Daş Ev qalası yerləşirdi.

Polşadan edilən basqınlarda dağıdılan bu kiçik qalanın yerində şanlı, qüdrətli Mengli Gəray xan 1492-ci ildə Kara Kermen “azman qala” istehkam qalasını tikdirir. “Kermen, kirman” qədim türk dillərində qala, şəhər deməkdir. Az sonralar qala inkişaf edib böyüdükcə adı da dəyişilmiş, Ocak kala və ya Ocak Kermen adlandırılmışdır. Türkiyə ədəbiyyatlarında isə Özü qala ( qala Dnepr –qədim adı Uzu “uzun” çayı,- ağzında yerləşdiyinə görə) şəklində keçir. Qara dəniz boyu səyahətində Ocak qalada olan Övliya Çələbi onu Can Kermen adlandırır. Qala kazakların Qara dənizə çıxmasını əngəlləyirdi; 1493-də Boqdan Qlinski (o mənşəcə Mamay xan nəslinə bağlıdır) komandası altında çərkəz kazakları qalanı tutur və əllərində saxlamağa müvəffəq olurlar.

Kırıma yönlənən istila hərəkatında Ocak kala yol üstündə bir maneə idi; 1735-1739-cu illərdəki Rus-Türk müharibəsində marşal Minix komandası altında ruslar qalanı ələ keçirir(1737-ci ilin iyun). Türk qalası Ocak kala döyüşdə qalanın valisi, sultanın damadı tutulub, ruslara əsir düşür və ölüncəyə qədər bir daha vətənə dönə bilməyir (2,c. 4, s.292)

Düşmən bu qalanı alıb Kırıma ilk dəfə ayaq basır; gözəl, bərəkətli Kırım 40 minlik rus qoşununu tapdağında qalır. 12 min nəfərlik kazak və kalmık gücləri də ordarla birlikdə istilaya girişdilər; Kalmık xanının oğlu Qalan Nəriman isə ayrıca öz qüvvəsiylə Arabatı talan edir. Bu arada fədakarlıq göstərən türk-tatar birləşmiş qüvvələri arxada təkrarən Ocak kalanın geri alınması uğrunda ölümdirim vuruşuna girişmişdilər. Bu inadlı təşəbbüs türk qüvvələrinə 20 min qurbana başa gəldi (2, c.7, s.470).

Belqrad sülhünə (1737) görə, qala Türkiyəyə qaytarılsa da 50 il çəkən sülhün sonunda 1787-1791-ci illər Rus-Türk müharibəsi zamanı təkrar əldən çıxır. Rusların və Zaporojye (Sarı Qamış) kazaklarının ildən artıq çəkən mühasirədən sonra 1788-ci il dekabrın 6-da tarixdə misli görünməmiş qanlı döyüşlərdə Ocak kala böyük və qanlı qəbirə çevirən son hücumda alındı. Qalanı dənizdən şücaətli Cəzairli Hassan paşa qoruyurdusa da Kıl Burun Dilində möhkəmlənən ruslar əlverişli mövqe üstünlüyünə malik idi.

Həmin dövrün memuaristi A.Smirnova-Rosset xatirələrində yazırdı ki, Qara dəniz kompaniyasını təşkil edən Potyomkin sanki türklərin əlindən zara gəlmişdi. Odur ki, çox sevdiyi Suvorova onların axırına çıxmağı tapşırdı. Ocakov hərbi, hədsiz-hesabsız rus puluna başa gələn Ocakov müharibəsi beləcə başa çatdı (3, 99).

Birdəfəlik Rusiyaya keçən şəhəri II Yekaterina öz təbii üstünlüklərinə görə “Rusiyanın cənub Kronşdatı” kimi qiymətləndirdi. Sultan I Əbdülhəmid isə Ocak kalanı işğal edən rusların qala əhalisini son nəfərinə kimi nесə qılıncdan keçirdiyi xəbərini -“Sədarət təzkiərsi”ni oxuyarkən beyin qanaxmasından vəfat etdi”(4,85).

Türk qalası öz Ocak kala adını ruslar buranı işğal edənə kimi (1789) saxlayırdı. Türk dillərində “ocaq” çoxmənalı sözdür: ocaq öz əsil, həqiqi mənasıyla yanaşı həm də “nəsil, ailə, yurd, mərkəz; dərviş türbəsi, pir; ordu təşkilatı” mənalarına malikdir. Daha bir maraqlı fakt da odur ki, Qara dəniz sahillərində eramızın 5-6 əsrlərinə aid yaşayış məntəqələri surasında bəhs edilərək bu ad “Oçak burunu” coğrafi ad olaraq rast gəlindiyi qeyd olunur (1, 14)

Bu qələbə Rusiya dövləti üçün elə əhəmiyyət daşıyırdı ki, qanlı Ocak kala savaşı və qələbəsinə görə təltif medalları buraxılır. Bu medal xalis qızıldan olmaqla qatı fitnəkar məqsədləri ifadə edirdi. Onun üstündə aypara üzərində yüksələn xaç rəsm edilmişdi. Rus bədii dilində “köhnə zamanlar” “şöhrətli keçmiş” mənasında “vo vremeni pokorenie Oçakova” qanadlı ifadəsi yarandı. Puşkinin “Kapitan qızı” əsərində ömrünü isveçlilərlə, türklərlə müharibədə keçirmiş qoca kapitan Mironovun evində Ocakov qalasının zəbt edilməsini əks edən şəkil asılmış, şairin “Qorodok” şerində rast gəldiyimiz “Ocakov medalları” ifadəsi rus hərbi şöhrət simvollarını nəzərdə tutur. Rus dövlətinin əyanlarından olan knyaz Lobanov-Rostovski Oçak kala döyüşündən sonra Moskva altındakı dədə-baba mülkünü Ocakov adlandırdı(5, 482) və bu qələbə şərəfinə öz möhtəşəm evini kilsəsayaq təmir etdirib ailə kilsəsinə çevirdi. Hazırda keçmişin şanlı türk qalası Oçakov özünün misilsiz mineral çeşmələri və müalicəvi palçıq qaynaqları ilə məşhurdur.