Mən aşiqəm Qarabağ…
Baydaqları bürc üstündə qurdular,
Tifil uşaqları həmi qırdılar,
O zaman ki, Cavad xanı vurdular,
Sanasan qırıldı beli Gəncənin!
…Rus qoşunları Gəncəni işğal edib Qarabağ üzərinə yeriyəndə Dmitri Lisaneviç (1773-1825) mayor rütbəsində idi. Lisaneviç serbəsilli ruslardandır. Serblər rus ordusunda gözəçarpacaq saya və mövqeyə malik idilər. Vətən, din təəssübünü çəkməkdə heç nə ilə ruslardan geri qalmazdılar. Vaxtilə imperatiriçə Yekaterinanın sevgililərindən biri olan Zoriçə görə (Zorlç qeyri-adi gözəilliyi ilə bir sırada qılıncoynatma, sərrast atıcılığı və cıdır hünərlərilə seçilsə də, ağlında və davranışında bu gözəllikdən əsər – əlamət yox idi. Odur ki, o ağıllı Yekaterinanın gözündən çox tez düşmüşdü) mühüm mövqelərdə bulunurdular. Həqiqətdə isə əsl səbəb xristian təəssübkeşi Yekaterinanın türklərə qarşı onları alət olaraq işlətməsində idi. Odur ki, serblərin həssas nöqtələrinin qıdıqlanması I Pyotrun əli ilə başlasa da, əslində Yekaterinanı Rus-Turk müharibələrində istifadə etmək üçün serblərdən xüsusi alaylar təşkil etməyin ilk təşəbbüsçüsü saymaq olar.
General Pavel Sisiyanovun “dəli” Lisaneviçə böyük etimadı var idi. Sisiyanov maraqlı olduğu Gəncə üzərinə hücumda ona bərk güvənirdi. Və gümanında yanılmadı; Cavad xanı qala bürcündən (deyilənlərə görə Gəncənin ikiqatlı qala divarlarındakı qüllələrdən biri olan bu bürc Hacı Qala adı daşıyırdı) sərrast güllə atəşi ilə o vurub salmışdı. Tarixi sənədlər də bunu təsdiq edir; Cavad xanın ölümünün Lisaneviçin əli ilə olduğu göstərilir: Cavad xan ortancıl oğlu Hüseynqulu ağa ilə birlikdə ümumi hücumda qala divarları üzərində mayor Lisaneviç tərəfindən öldürüldü (Bax: AKAK, ll c, sənəd 1189) deyə göstərilir. “Tarixi-Safi”nin müəllifi əslən erməni olan Mirzə Yusif Qarabaği gizlətmək istəmədiyini sevinclə xəbər verir: Şiddətli vuruşma əsnasında rus zabitlərindən biri olan mayor Lisaneviçin gülləsi Cavad xanı həyat divarından (yəni ömrünü kəsdi-müəl.) kəlləmayallaq(?) yerə endirdi. (“Qarabağlı” Mirzə Yusif əslən Cənubi Azərbaycanın Əhər şəhərindəndir. İranda müsəlmanlığı qəbul edərək oradan Mirzə Yusif adı altında böyük iddialarla – artıq Rus idarəsinə keçən “vətənə” –Qarabağa dönür) İndi Mirzə Yusifə çevrilən erməni müəllifimiz yarı sərxoş, yarı manyak bir həzz ilə: beləliklə, rus ordusu hər tərəfdən qalaya daxil olub onların “orucluq bayramını qurban bayramına çevirdilər” və “işıqlı günlərini zülmətə döndərdilər; sərdar camaatı qırmağa əmr verdi…” deyə qanlı istilanı nəşəli – obrazlı tərzdə müjdələməkdədir.
Ədəbiyyatımızın mücahidi Salman Mümtaz da bu barədə göynəkli bir dillə yazırdı: Sisiyanov… Gəncə torpağını məzlumların qızıl qanları ilə suvardı; ramazanın 30-cu gecəsi Gəncə qalasını alıb ertəsi günü qətliam etdirdi. Bu muxtəsər bəhs etdiyim hadisə haqqında o vaxtın bədbəxt şairləri həzin-həzin mərsiyələr söyləmişlər. Mərhum Mirzə Camal tarixinə düşməyən bu tarixi şeirlər Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə”sinə düşmədiyi kimi Hacı Abbasqulu ağa Qüdsinin də “Gülüstani İrəm” inə daxil edilməmişdir.
Cavad xandan oldu mələklər razı,
Pozulmaz qəzadan yazılan yazı.
Xəbərdar olmadı cəngavər, qazı,
Al-qana boyandı çölü Gəncənin.
Hadisələrin gedişini Qarabağnamələr üzrə izlədikcə yenə “Tarixi-Safi” müəllifinin yazdığına görə, mayor Lisaneviçi həmin ilin bahar fəslində İrəvanın mühasirəsində görürük…
…İbrahim xanla onun öz gələcək qatili mayor Lisaneviçin ilk görüşü müxtəlif müəlliflərdə eyni cür təsvir olunub: “1805-ci ilin mayında Kürəkçay sahilində sülh müqaviləsi bağlanan kimi general Pavel Sisiyanov mayor Lisaneviçi 500 soldatla Qarabağa göndərir”(Mirzə Yusif Qarabaği. “Tarixİ-Safi”); Sərdar Sisiyanov mayor Lisaneviçi beş yüz yeger adlanan dəstə və topxana ilə Qarabağa – İbrahim xanın yanında olmağa təyin elədi (Mirzə Mehdi Xəzani. “Kitabi-Tarixi Qarabağ”) və s.
İbrahim xanı düz bir il sonra ailəsi ilə qətlə yetirən Lisaneviç əslində burada özü xan idi. Vəziyyət isə hər yöndən mürəkkəbləşib müdhiş hadisələrə yol açmaqda idi… Kürəkçay müqaviləsinin imzalanmasından hirslənib qızışan gənc şahzadə Abbas Mirzə hərbi yürüşə başlayır. Rus qüvvələrinin azlığı və Araz sahillərinə yanaşmaması (müharibələrə “aludə” olan Rusiya bu zaman eyni vaxtda Avstriya, Fransa, Osmanlı dövləti ilə ayrı-ayrılıqda qəsbkar müharibələrini aparırdı) və həmçinin Qızılbaş qoşunu ilə vuruşmağa ruşlar tərəfindən məcbur edilən yerli əhalinin ürəksiz vuruşu nəticəsində Şuşada da həyəcan anbaan artmaqda idi. Həm də 1806-cı ilin fevralın 20-də əli qanlı general Sisiyanovun Bakı qala divarları önündə başının kəsilməsi xalqı bu qəsbkarların Azərbaycandan nəhayət çıxıb gedəcəklərinə inanmağa ruhlandırdı. Vəziyyəti yerli erməni məlikləri, o cümlədən Məlik Şahnəzər də bir yandan körükləyirdi. İbrahim xan əslində onunla qohum idi; Məlik Şahnəzərin qızını almışdı. Lakin o, indi xanın qatı düsməninə çevrilmişdi.
Mirzə Adıgözəl bəyin “Qarabağnamə”sində oxuyuruq: “Mərhum Pənah xan və İbrahim xanın mehribanlıq nəzəri, hörmət və mərhəmət gözü həmişə Məlik Cümşüdün üstündə olmuşdu…” İndi isə belə qeyri-müəyyən vəziyyətdə ermənilərin, xüsusən Məlik Cümşüd Şahnəzərovun məkrli gizli donosları öz işini görüb qurtarmışdı. Hələ sonra Türkmənçay sülhü ərəfəsində və sonra Rusiyanın İranda səlahiyyətli səfiri Aleksandr Qriboyedovu əhatələyən ermənilərin içində onun tərcüməçisi və kuryeri iki Şahnəzərovu – bu ailənin nümayəndələrini görürük. Daha irəli gedib deməliyik ki, Qarabağın yeni hakimi erməni general Valerian Madatov (əsil adı Rüstəm) Peterburqa köçən və orada məskunlaşan Cümşüd Şahnəzərovun qızı ilə evlənmişdi. Xanın qətlindən sonra çar idarəçiləri onun varisi Mehdiqulu xanın könlünü almağa çalışmış, üstü almazlarla bəzədilmiş qələm də bağışlamaqla sanki onu qələm-möhür sahibi hakim kimi tanımışdısa da sonralar məhz erməni general Madatov Qarabağın qanuni hakimi Mehdiqulu xanı perikdirib Qarabağdan qovmuşdu. Cümşüd Şahnəzərovun Peterburqda təhsil alan və xidmətə girən oğulları artıq yeni əsrdə –günümüzdə Mixail Qorbaçovun sağında daim “Qarabağ uğrunda” fəaliyyətdə gördüyümüz onun müşaviri, bizimsə müasirimiz həmin Şahnəzərovun ulu babasıdır.
…İbrahim xanın isə belə şəraitdə Şuşadan çıxıb Xan Səngər adı ilə məşhur olan qalada qərar tutması şübhələr doğururdu; artıq onun ruslarla ittifaqa girmədən peşiman olması aydın görünürdü. Çoxları da güman edirdi ki, İranda şah sarayında yaşayan oğlu Əbülfəth ağanın (o Fətəli şahın qaynı idi) Qızilbäş qoşunu başında Qarabağa girməsi İbrahim xanın buyruğu ilədir.
Beləliklə İbrahim xanın rus dövlətinə olan sədaqəti – Kürəkçay müqaviləsinin etibarlılığı artıq şübhə altına alınmışdı… Odur ki, bir an belə ləngimədən dəli mayor Lisaneviç 100 soldatla 1806-cı ilin 11 iyun gecəsi qaladan çıxaraq xan düşərgəsinə yaxınlaşır və onu mühasirəyə alır. İbrahim xanı öz əyanları və ailəsi ilə birlikdə öldürür.
Lisaneviç dərhal polkovnik rütbəsinə qaldırılır. Mirzə Adıgözəl bəy 1816-cı ildə Qarabağ hakimi Mehdiqulu xanın yanında işə başlayarkən Lisaneviçin yanında podporuçik rütbəsində tərcüməçi işləmişdir. Ehtiyatla olsa da, bu qətilin aradakı çuğulların fitnəsi ilə baş verdiyini göstərir. Canyanğısı və təəssübünə görə yenə sağ olsun… Bu zaman erməni fəallığı açıq-aşkar hiss olunduğu şəraitdə çuğulların kimliyi də o zaman da, indi də aydın olur,
…Qafqaz od içində yanır. Lisaneviçin 1809-cu ildə türk qalası Axalkalakdan səsi gəlir, qızıl qılınc və almasa tutulmuş hədiyyələrlə mükafatlandırılmış, artıq generaldır. Xalq içində isə qorxunc xatirələrlə “dəli mayor” kimi anılır. Harada qızğın döyüş var, orada bu hərbçidən çox qatilə bənzər generalı görmək olar. Quba üsyanı qalxanda bu dəli general 1810-cu ilin oktyabrında hücum edib Qubanı işğal edir. Ağuşadan da Qubanın əsl hakimini – Şeyx Əll xanı (O Fətəli xanın oğludur) o, qovub çıxarmış, bütün idarəni rus hərbi komendantlığına vermişdir.
Ümumiyyətlə, istilaçı generallara Azərbaycanda ayama qoşmaqla sürpriz hazırlayırdılar. Puşkinin “Qafqazın qənimi” adlandırdığı Kotlyarevski “ağzıpara”, general Mixail Nikolayeviç Yevdokimov “üçgöz” (Qafqaz cəbhələrindəki döyüşlərdə alnından aldığı dərin yaraya görə o belə adlandırılırdı); Tarxan-Mouravov “yarımsaqqal, daha əvvəllər Azərbaycana girən Valerian Zubov isə protez ayaq geydiyinə görə “qızılayaq” ləqəblərini qazanmışdılar.
…1824-cü ildən artıq Lisaneviçin fəaliyyət meydanı Şimali Qafqaza keçir. 1825-ci il iyulun 16-da Qumuqlu knyaz, dağların şərəfli oğlu Musa Xasıyev tərəfindən döyüşdə öldürülür. Babaları Qafqaz canişini general Yermolovun şəxsi tərcüməçi Mirzə Yenikolopov və İran şahının baş müşaviri erməni Mötəmüddövlə Mənuçöhr xan olan yazıçı İvan Yenikolopov isə başqa cür göstərir: Lisaneviç və qaniçənlikdə ondan geri qalmayan general Nikolay Qrekovun əslində şair Lermontovun Hacı Abrek surətinin proobrazı olan çeçen mücahidi Bey Bulat Taymazov tərəfindən Terek çayı boyundakı döyüşdə öldürüldüyünü yazır. Nəhayət intiqam alınır…
Bu illərdə Qafqazda və İranda bütün siyasi hadisələrin həlledici nöqtələrində görünən səfir Aleksandr Qriboyedov 7 dekabr 1825-ci il tarixdə qohumu və dostu Stepan Begiçevə həmin yerlərdən yazdığı məktubda xəsisliklə də olsa, amma az qala bir “roman” təfərrüatı saxlayacaq bir cümlə ilə “Lisaneviç xrabreyşey çelovek, no oprometçiv, umer qeroyski, jil bez tolku”(Lisaneviç igid, lakin ləkəli adam idi; qəhrəmancasına öldü, amma mənasız yaşadı) – deyə xəbər verir
Bu müəmma bir həyatın, müəmmalı bir şəxsiyyətin əsl qiymətidir! Şər və fitnənin eyni fitnəkar dəyəridir
Minəxanım Təkəli-Nuriyeva
