Soylu ATALI
(L.N.Tolstoyun “Etiraflarım” əsəri üstə)
90-cı illərin başında “Respublika Bilik Cəmiyyəti”ndə Asif Atanın silsilə görüşləri keçirilirdi. Bu görüşlərə Asif Ata “Fikir evi” adı qoymuşdu. Burada O, Azərbaycanın 7 Ruhani Fərəhi, 6 Böyük Kədəri kimi sistem halında yaratdığı baxışlarını izhar edirdi. Eyni zamanda özünün Dünyabaxışını qapsayan ideyaların hər birinə bir görüş ayırırdı.
Hər bir görüş üç hissədən ibarət olurdu: birinci hissədə özünün planlaşdırdığı mövzuda danışırdı; ikinci hissədə ölkədə, dünyada baş verən prosesləri təhlil edir, siyasi gedişlərə münasibətini bildirirdi; üçüncü hissədə isə iştirakçıların çoxsaylı suallarını cavablandırırdı. Görüşlərin birində iştirakçılardan biri belə bir sual vermişdi: “Asif Ata, bizə hansı kitabları oxumağı məsləhət görərdiniz?” Asif Ata bir neçə kitab adı çəkdi,ancaq sonra vaxt istədi, evdə siyahı yazıb gələn toplantıda sizə təqdim edəcəm” dedi. Elə də elədi. “25 Söz” adı altında 25 kitabın adsırasını təqdim elədi. İndi o siyahı çox ünvanlarda var. Hətta Atanın ölümündən sonra da siyahının üzünü artırıb maraqlananlara, oxumaq istəyənlərə yaymışıq. Bir sözlə, o siyahıda Asif Ata L.N.Tolstoyun “İzhar”ını da oxumağı məsləhət görürdü. Bu “İzhar”da Tolstoyun “Mənim inamım nədir?”, “Etiraflarım” kimi əsərləri əks olunubdur. Söz yox, biz özümüz də Atanın məsləhət bildiyi kitabları oxumağa meyilli olmuşuq. İllər keçəndən sonra mən yenidən o siyahıdakı kitablara üz tutdum, Tolstoyun “Etiraflarım” əsərini oxudum. Tolstoyun axtarışları, qayğıları bizə çox doğmadır. Biz də Tolstoy dərinliyində olmasa da, bənzəri hallar yaşamışıq. Gerçəklik -Anlam məsələsi təkcə böyük düşünərlərin sorunu deyil. Yaşamın səbəbini düşünən hər kəs Tolstoyun qoyduğu suallarla üz-üzə qalır. Kim bu sorunu öz içində həll eləyə bilir, ya da eləyə bilmir, – bu, məsələnin ayrı bir cəhətidir. Hər halda, “Səbəbi” arayan kəs mütləq bir sonuc əldə etməyə çalışır. Çünkü Səbəb – həyatı niyə yaşamağın izahıdır. İnsan, həyatın onun gözündən düşməməsi üçün Səbəb arayır. Söz yox, ağlının, düşüncəsinin imkanlarını aşkara çıxaran insandan söhbət gedir. Heyvandan az fərqlənən, ya da fərqi hiss olunmayan insan üçün Səbəbi bilməyə ehtiyac yoxdur. Onun üçün yaşamın Səbəbi ev-məişət istəklərinin ödənməsindən qabağa getmir. İnsan bu istəklərdən qıraqda özünü görə bilmirsə, onun üçün Səbəb heç bir məna daşımır. Tolstoyun axtarışları “qorxuludur”, həm də gərəklidir. Ona görə qorxuludur, idrak bu axtarışlarda sonuc bulmasa, hər şey gözdən düşür, insan özünü cansız əşya yerində görür. Nikbinlik üçün heç bir əsas tapmır. Şübhə inamı üstələyir, naşı bir ovqat yaradır. Axtarış böyük bir başlanğıcdır. O da doğrudur ki, şübhə olmadan bu Başlanğıc başlamır. Düşüncə varsa, şübhə qaçılmazdır. Bununla belə, şübhə Yola çevrilə bilməz. Şübhə Yolu tapana qədərdir. Şübhə – idrak üçün açılan qapıdır. İdrakın bütün aşamalarda hərəkəti isə İnama bağlıdır. Əgər şübhə öz yerini inama vermirsə, yaşamaq mümkün deyil. İnsanın düşüncələrində çıxılmazlıq doğuran şübhəyə Asif Ata Naşı Şübhə, inamın sınırlarına dayanan şübhəyə isə Müdrik Şübhə deyir. Tolstoyun axtarışları Müdrik Şübhəyə qalxmadığı dərəcədə qorxulu idi (Şübhələr onu intihara sürükləyirdi). Yaşamı İnama bağlaya bildiyi qədər gərəklidir. Bu kitabın başlanğıcında biz Tolstoyun axtarışlarının qorxulu olduğunu izləyirik. O, qarşısına qoyduğu suallara cavab tapa bilmir. Axtarışlarının onun üçün yaratdığı problemləri həll edə bilmir. Onu çıxılmazlığa çəkib aparan suallar üzdən çox bəsit görünür, ancaq hər kəs özü bu suallara cavab vermək istəsə, əlinin havadan asılı qaldığını görər. Məsələn: mən kiməm, həyat niyə var?! Bu gün elədiyim, sabah eləyəcəyim şeylərin sonucu nə olacaq?! Yaşamımın sonunda nə ilə qarşılaşacağam?! Ya da başqa bir biçimdə deyək, niyə yaşayıram?! Həyatımın ölümlə belə yox olmayacaq bir anlamı varmı?! Bu suallar əslində ölümsüzlük axtarışından irəli gələn suallardır. Ancaq bu axtarış, mifologiya qəhrəmanlarının axtardığı dirilik suyu, ya da səhralarda axtarılan tənha çiçək deyil. Başqa sözlə, fiziki olaraq əbədiyyətə qovuşmaq arzusunun həyəcanları deyil. Bu, varolmanın mənəvi-ruhani köklərini dərk eləmək istəyinin doğurduğu axtarışlardır. Varlığın təkanı ömrün özündə, həyatın anlamındadır. Tolstoy da elə bu anlamı axtarır, dərk eləməyə çalışır. Yaşamağa səbəb varmı, nədir o səbəb? Karyera qurmaqmı, cəmiyyətdə yüksək mövqe tutmaqmı?! – Axı bunlar sabah olmayacaq, fərdin fiziki sonuna çatması ilə bu deyilənlər də sona çatacaq. Tolstoy həyatın anlamını dərk eləmək üçün elmə üz tutur. Ancaq elm də onun axtarışlarına işıq sala bilmir. Elm sona çatanın (sonlu, nisbi olanların) mövcudolma-yoxolma qanunauyğunluqlarını izah edir. Yəni, mövcudiyyətin, sonaçatmanın məntiqini deyə bilir. Əzəliliyin, əbədiliyin sirrinə girə bilmir.
“Elmlər yaşamın problemini bilməzlikdən gəlirlər və belə deyirlər: “Sən kimsən və nə üçün yaşayırsan?” sualının bizdə cavabı yoxdur. Biz bu suallarla maraqlanmırıq; ancaq işığı, kimyəvi birləşmələri, cisimlərin formalarının qanunlarını, kəmiyyətlə kütlə arasındakı bağlılığı, insan zəkasının qanunlarını öyrənmək istəsən bizdə bunların açıq şəkildə və qəti olaraq cavablarını tapa bilərsən”. (Tolstoy, Etiraflarım”).
Bir neçə il öncə müxalif fəallardan birinin qərargahında (Semaşko adına xəstəxananın yaxınlığında) ictimai, siyasi yöndən müzkirələr gedirdi. Burada fərqli mövqelərin adamları iştirak edirdi. Ünvanın yiyəsi, qurumun başçısı üzünü mənə tutub sual verdi. Anladım ki, o, mənim danışmağımı, söhbətə qatılmağımı istədi. Məndən öncə Yusif adında ixtisasca fizik olan bir alim danışırdı. O susdu, mən danışmağa başladım. Sanki onun üçün yeni mövzu açıldı, sözümü kəsərək yenidən başladı danışmağa. Ancaq burada onun söhbətləri tamam gərəksiz idi. Biz milli, insani məsələlərdən danışdığımız halda o, elmi məsələləri təhlil edirdi. Dedim, biz ruhaniyyatdan danışmaq istəyirik, dedi, elm hər şeyin başıdır. Dedim, siz bilirsiniz ruh, ruhaniyyat nədir? Dedi, ruh sahədir. Söz yox, fizik ona aid olmayan məsələlərdən söhbət gedəndə başqa cür də cavab verə bilməzdi. Onun üçün hər şey sahədir, kütlədir, ölçülür, çəkilir. Mən ona dedim, elm öz işiylə uğraşanda çox gərəklidir, öz işi ilə uğraşmayanda isə zərərlidir…
Belə, Tolstoy elmdən həyatın anlamını öyrənmək istədi. Elm isə anlamla deyil, gerçəkliklə uğraşdığını bildirdi. Tolstoy həyata ilk öncə ağılla yanaşdığı üçün tam mənada çaşır. Ağlı ona həyatın anlamının olmadığını, bir heç olduğunu sübut edir. O, özü üçün məna tapa bilməyəndə intihar yolu seçir. Ancaq nədənsə intihar etməyi bacarmır. Bəs içindəki tərəddüdlər, təbəddülatlar nədən qaynaqlanır?! Özü intiharı bacarmayan başqalarına həyatın gərəksiz olduğunu necə anlada bilər?! O, insanların nə üçün yaşadıqlarına təəccüb edirdi. Həm də özünün yaşamdan imtina edə bilməməsinə çaşırdı. Bu təzadlı hal Tolstoyun düşüncələrini daim gərginləşdirirdi. Ağlının məntiqləri onda gah ikrah hissini gücləndirir, gah da həyəcanlı maraqlarına səbəb olurdu. Məsələn, suallar onu gərginləşdirəndə Allaha münasibət də onun üçün heç bir önəm daşımırdı. “Mənimlə əylənən bu cür birisi – istər var olsun, istər olmasın, mənim üçn heç bir fərqi yoxdur” deyirdi. Ancaq ağlın çaşdırıcı məntiqindən açılanda “nə istədiyimi özüm də bilmirəm. Həyatdan qorxur, ondan qaçıram. Bütün bunlara baxmayaraq, həyata bir ümid bəsləyirəm” deyirdi. Ümumiyyətlə, adamda inamla şübhə üz-üzə duranda ondan (adamdan) çox güclü olmaq tələb olunur. Çünki inamın sevinci ilə şübhənin sarsıntıları yan-yana duranda ürəyin başına min oyun açır. Ümidlə şübhənin üzücü ağrıları bir-birini əvəz edəndə ürək istidən soyuğa, soyuqdan istiyə düşən şüşə kimi çilik-çilik olur. Ürəyin yaşatmağa sanki gücü tükənir. Ağıl, onun məntiqi Tolstoyu tamam əlacsızlıq içinə atırdı. Ancaq insan yalnız ağılla onun məntiqindən ibarət olsaydı, Tolstoy intiharı qəbul edərdi, başqa heç nə axtarmazdı. İnsanda elə dərin duyğular var, bu duyğular ən çətin məqamda insana başqa səmt göstərir. Ona görə Tolstoy İnanc məsələsinə üz tutur. Ümumiyyətlə, ağıl, elm, həyat, inanc – bunlar ayrı-ayrılıqda bir-birini az təsdiq edirlər, daha çox inkar xassəsinə malikdirlər. Məsələn, ağıl deyir həyat heyvani xassələrə malikdir, biologiyadır, növlərin mövcud olmaq üçün bir-birini sıxışdırıb məhv elədiyi anlamsız bir mühitdir, əslində bir bəladır. Elm deyir, hər şey nisbidir, sonludur, tükənəndir. İnam deyir həyatın anlamı əbədidir, həyatı əbədiliklə müqayisə edəndə onun ali mənası dərk olunur. Mənanın dərki həyata ülvilik gətirir. Ağıl, elm, həyat, inanc – bunların hər birinin öz ölçülərində dedikləri həqiqətdir. Varlıq isə bunların birliyində bütövdür. Ancaq bir ömürdə bunların birliyini yaratmaq az olan keyfiyyətdir. Səbəb də bunların birliyində dərk olunur. Ağıl inamı təsdiq edəndə həyatın gərəkliyi bilinir. Bundan sonra həyatın anlamının dərki başlayır. Tolstoy da öz axtarışlarına bu nöqtədən başlayaraq yeni yön vermişdi: “Ancaq nə zaman ki, həyatın gərəkliyini hiss etdim, elə onda da həyatın anlamını araşdırmağa başladım” deyirdi. Həyatın Anlamını bilmədən onu yaşamağın boş bir şey olduğunu bildirmək doğru məntiqdir. İnsan niyə yaşadığının fərqində deyilsə, ondan fəzilət gözləmək doğru deyil. Çox maraqlıdır, – ağılla məsələyə yanaşanda yaşam mənasız görünür. Mənasızlıq isə insanı intihar əhvalına sürüyür. Burada İnam doğrudan da yeganə çıxış yoludur. Ancaq İnam da gözüyumulu qəbul olunarsa, özünü aldatma baş alıb gedər. Söz yox, dünyanın 6 gündə yaranması, mələklərin qayğısına ehtiyac duyulması, Allahın “həbsxanasına” (cəhənnəmə) düşməyin qorxusu insanın həyatında xülyəvi təsirlər göstərir. Bununla insanı heç bir Anlama aparıb çıxartmaq mümkün deyil. Tolstoy hər iki yolun doğrulmadığı bir ortalığa düşür. Elə buna görə idi ki, öz suallarının cavabını ağlın məntiqiylə tapmağa çalışırdı. Bunun üçün Buddanın, Sokratın, Şopenhauerin fikirləri ilə öz məntiqi dəlillərini daha da dərinləşdirirdi. Məsələn: Buddanın “Fəlakətin, gücdən düşmənin, qocalığın və ölümün qaçılmazlığının bilinməsiylə yaşanmaz. İnsan özünü həyatdan və yaşamın bütün imkanlarından qurtarmaq məcburiyyətindədir”; Sokratın “Maddi həyat bir dərd və yalandır. Bu üzdən də maddi yaşamın yox edilməsi bir xoşbəxtlikdir və biz bunu diləməliyik”; Şopenhauerin “Həyat – olması gərəkən bir şeydir, ancaq bir dərddir. Heçliyə gediş həyatdakı yeganə xoşbəxtlikdir” kimi fikirlərini əsas götürb deyirdi ki, “ölüm yaşamaqdan daha yaxşı bir şeydir. Ona görə də bu həyatdan qurtarmaq gərəkdir”. Ancaq bu fikirlərin heç biri heç kimi inandırmayıb. Bu gün də inandırmır. Çünki hər kəs yaşamq istəyir. Deməli, insana yaşamın boş bir şey olduğunu təlqin eləmək yox, yaşamın doğru yolunu təqdim eləmək gərəkdir. Biz burada Asif Atanın Dünyabaxışının məntiqinə gəlib dayanırıq. Öncə onu demək gərəkdir, bu yazıda məqsəd Tolstoyun araşdırmalarını araşdırmaq deyil, nə də təqdim eləmək deyil. Çünki ən yaxşı təqdimat onun öz əsəridir. Tolstoy bəşər tarixində az-az olan şəxsiyyətlərdəndir. Tolstoyun bütün axtarışları mənəvi məktəbdir. Onun özünə şübhələri həyata şübhələri fonunda daha dərin idi. Özünü tanımaq, həyatı dərk eləmək üçün ən dərin qatlara qədər enir, insan duyğularının sağlam yönlərini, eləcə də varlığın məntiqini bütün dolğunluğu ilə üzə çıxarmaq yönündə düşüncələr sərgiləyir. Tolstoy öz axtarışlarında peyğəmbərlik sınırlarına qədər gəlib çıxır. Onun ədəbi axtarışları, bədii əsərləri də peyğəmbər işinin məzmununa qulluq yönündədir. Boşuna deyildir, Asif Ata “Tolstoyçuluq – peyğəmbər müavinliyi” deyə yüksək dəyər verib Tolstoya. Söz yox, Tolstoyçuluğa yanaşmamız ehkami xarakteri də daşımır. Tolstoyun İnanc məsələsinə dönüşü onun dərkində həyatın xilası kimi öz əksini tapır. İnanc – Tolstoya Səbəbi (Tanrını) nişan verir, bu Səbəbə dayanıb yaşamağın gərək olduğunu anladır. O başqa məsələ ki, Səbəb Tolstoyun özünün tapdığı deyil, ona təqdim olunandır. Əgər Səbəbi Tolstoy özü bəlirləmiş olsaydı, peyğəmbər olardı. Ancaq deyil. Bununla belə, o, İnancın önəmini, həyata ahəng gətirdiyini dərk edir öz araşdırmaları ilə buna həqiqi sonuc verir.
Bura qədər olan münasibətlər, axtarışlar İnancın gərək olub-olmadığını təyin edir. Ancaq İnancın mahiyyət baxımından həqiqət olub-olmadığı öz izahını tapmır. Tolstoy gərgin axtarışlardan sonra əqli düşüncələrinin şübhələrindən qurtarmaq üçün babalarının tanıdığı, tapındığı Baxışı qorumağın gərəkliyini vurğulayır. Bununla da o, babalarına qovuşmaqla qurtuluşa vardığını qəbul edir. Biz isə hesab edirik ki, babalara qovuşmaq bəzən onların baxışlarını, belə deyək, yanlışlarını inkar eləməkdən keçə bilir. Onların dəyərli ənənələrinə sayğı duymaq, gözüyumulu yaşamları üzərində isə dəyişikliklər eləmək gərəkdir. Babaları necə var, elə qəbul eləməkdə onlara qovuşma yoxdur, itirmək var. Yəni həqiqəti tapmaq yoxdur. Onlara qovuşmaq – onlara həqiqətin ölçüsü ilə yanaşmaqdır. Babalarımızın iradəsi zorlanıb, boyunduruğa sürükləniblər. Biz babaların sındırılmasına deyil, qeyrətinə söykənməliyik. Həqiqət – onların yanlışlarını ötmək tələb edir. Yuxarıda dediyimiz kimi, babaların xatirini əsas götürüb dünyanın 6 gündə yaranmasını, özü də yox yerdən, bir baxışla, qəbul eləmək heç də babalara sayğı demək deyil. Söz yox, biz dinin məntiqi, məzmunu ilə gerçək gedişi arasındakı fərqə, hətta ziddiyyətə əsaslanıb düşüncə formalaşdırmağa qarşıyıq. Dinin, ümumiyyətlə, istənilən Dünyabaxışın irəli sürdüyü ideya, baxış gerçəklikdə düzgün yaşadılmaya bilər. Çünkü insanlar, çoxluq olaraq, ömürlərini ideyaya uyğunlaşdırmırlar, ideyanı öz qabiliyyətlərinə, istəklərinə, hətta zəifliklərinə uyğunlaşdırırlar. Ona görə də ideyanı özündən öyrənmək, onu gerçək olaraq yaşadanların əməllərindən öyrənməkdən doğrudur, önəmlidir. Bu səbəbdəndir, biz Dünyabaxışı onu yaşadanların, daha doğrusu, icra edənlərin əməllərinə görə qiymətləndirmirik, onun öz mənasındakı, məzmunundakı ziddiyyətləri üzə çıxarırıq, yalanlarını rədd edirik. Yuxarıda da “biz burada Asif Atanın Dünyabaxışının məntiqinə gəlib dayanırıq” düşüncəsini boşuna vurğulamadıq. Asif Atada İnam uydurulmur. Bu İnamda gerçək həyatın bəsitliyinin, Anlamdan ayrılmasının üzünə pərdə çəkməklə bizə təsəlli sunulmur. İnam – yaşamaq vasitəsi deyil, varolmağın ölçüsüdür (meyarıdır). Əgər insan ədalət istəyirsə, mahiyyətinə yüksəlməlidir – Özü olmalıdır. Heyvan kimi yaşayıb ədalət ummaq necə özünü doğrulda bilər?! Heyvanlığın öz qanunauyğunluğu var. Nisbi insanlaşmaq da özünü doğrultmur. Nisbi insan nisbi ədalət verə bilər. Ancaq həyatda heç kim nisbi ədalətlə barışmır. Deməli, insan mütləq ədalət umursa, bunu mütləq insanlaşma sonucunda əldə etmək mümkündür. Deməli, insan öz arzularında, istəklərində daim Olmalıya can atır. Buradan həyatın mahiyyətcə bir heç olduğu deyil, Anlamlı olduğu dərk olunmağa başlayır. Bu hal isə çox dərin bir nikbinlik yaradır. Deməli, insan əlacsızlıqdan İnama üz tutmur. İnsanın yaşaması, ömrünü İnama bağlaması varlığın təsdiqi üçündür. Burada Səbəb bilinir, dərk olunur. Asif Atada nikbinliyin məzmunu bu deyilənlərdən dərin, qapsamlıdır. O deyir: “Dünyanın, Həyatın, İnsanın mənası, mahiyyəti Mütləqdir. Yəni Əzəlidir, Əbədidir, Sonsuzdur, Kamildir. Ona görə də dünya ölümsüzdür”. Dinin uydurduğu “Qiyamət günü” cəfəngiyyatdır. Mütləqə İnam insan üçün elə bir ölçü yaradır, yaşamaq ona ruhani fərəh gətirir. İnsanlaşma ömrə yeridikcə, insan olmağın həqiqəti dərk olunur. Din yalançı inamdır. O, İnsan yaratmır, bəndə yaradır. Din elə bildi insan bəndələşsə, pis iş görməz. Ancaq içində köləlik, mütilik, ya da zalımlıq daşıyan insan təbəqələşmənin əsasını qoyur. Təbəqələşmə – tamahkarlığın, xudbinliyin görsənişidir. Təbəqələşən özündən yuxarıdakına əyilir, özündən aşağıdakını isə əyir.
Tolstoy dində xurafatı görürdü. O, kilsənin xristianlığı oyuna çevirməsini qəbul eləmirdi. Ancaq “6 gündə yaranan dünya, huri-pəri, qiyamət günü” ideyasını kilsə ortaya atmayıb, xristianlığın mahiyyətindədir. Bununla belə o, dindən insanilik umurdu. Tolstoyun üz tutduğu xristianlıqda xurafat var. Xurafat insaniliyə qarşıdır. Xurafat özümləşdirmir, özümlükdən ayırır. (Doğrudur, Tolstoyun xristianlığa öz baxışı vardı. Bu ayrı bir qonudur). Bu açıdan yanaşanda biz Tolstoyun Xristianlığa üz tutmasını anlayırıq, ancaq qəbul etmirik. Anlayırıq, o mənada ki, İnamsız həyat sürmək mümkün deyil. Qəbul etmirik o mənada ki, yalanla, xurafatla yüklənmiş bir İnanc həyata işıq sala bilməz, başqa sözlə, yaşamaq üçün nikbinlik qaynağı ola bilməz…
Yükümüzdən Böyük Fərəhimiz yoxdur!
Atamız Var olsun!
(arxiv)
