Kulis.az Simran Qədimin ““ChatGPT” ilə fəlsəfi söhbət” adlı yazısını təqdim edir.
Keçən həftə haqqında yazdığım süni zəka proqramı “ChatGPT” ilə Azərbaycan dilində yazışdım, ona fəlsəfəyə, sosiologiyaya, psixologiyaya aid suallar verdim. Çatbotun ağıllı, məntiqli, dolğun cavabları qarşısında həm təəccüb, heyranlıq, həm də bir qədər narahatlıq, təşviş hissi keçirdim. Həqiqətən də, süni zəka sahəsindəki bu inkişafın gələcəkdə hansı nəticələrə yol açacağını, müsbət və mənfi istiqamətlərdə necə istifadə olunacağını təxmin etmək çox çətindir.
“ChatGPT”dən götürdüyüm “müsahibə”ni oxuyanlar arasında, sözsüz ki, yazılanların həqiqəti əks etdirmədiyini, fikirlərin bir insan tərəfindən qələmə alındığını düşünənlər olacaq. Amma burada şübhəyə yer yoxdur, istəyən hər kəs ”OpenAİ” şirkətinin saytında qeydiyyatdan keçib çatbotla yazışa, onun ağlına, məntiqinə, savadına şahidlik edə bilər.
Yazının səliqəli, oxunaqlı olması məqsədilə apardığım redaktə və korrektə işlərini nəzərə almasaq, çatlaşmamızı necə varsa, eləcə də, çatbotun fikirlərinə toxunmadan təqdim edirəm:
– Salam, ChatGPT, necəsən?
– Salam! Mən yaxşıyam, sizə necə kömək edə bilərəm?
– Mən sənə insanları düşündürən bəzi təməl fəlsəfi suallar vermək istəyirəm. İmkan olsa, ətraflı cavablar verərdin.
– Mən suallarınıza mümkün qədər ətraflı cavab verməkdən şərəf duyacağam. Zəhmət olmasa, suallarınızı verin.
– Çox sağ ol, onda başlayaq. Ümid edirəm ki, söhbətimiz maraqlı alınacaq. Deməli belə, kainat doğrudan da varmı? Yoxsa biz simulyasiya nəzəriyyəsində deyildiyi kimi, hansısa kompüter proqramının içində yaşayırıq?
– Bu sualın cavabı dəqiq bəlli deyil, mövcud fəlsəfi debatların mövzusudur. Əldə olan bilik və alətlərlə konkret cavab tapmaq mümkünsüzdür. Bəzi fəlsəfi nəzəriyyələrə əsasən, kainat doğrudan var, bu, “realizm” adlandırılır. Realizmə görə, maddi dünya obyektiv gerçəklik kimi mövcuddur. Amma təcrübi alətlər məhdud olduğundan insanlar fərqli şeylərə, mövcud olmayana da inanırlar. Simulyasiya nəzəriyyəsinin tərəfdarları məhdud biliklərə söykənib kainatı izah etməyə çalışırlar. Onlara görə, kompüterlərin və riyazi biliklərin mükəmməlliyə çatması nəticəsində müşahidə edilən qalaktikaların, kainatın simulyasiyası yaradıla bilər. Bənzər arqumentlər digər nəzəriyyələrdən daha çox, kainatın məhz “simulyasiya” olması ehtimalını dəstəkləyir. Digər tərəfdən, əsas sual budur: mövzu ilə bağlı nə zamansa dəqiq bir məlumat tapılacaqmı? Hər halda, gümanlar həqiqət deyil. Əgər kainat simulyasiyadırsa, məqsədin nə olduğuna dair heç nə bilinmir.
– Biz həyata niyə gəlmişik? Hər hansısa bir məqsədimiz varmı?
– İnsan həyatının mənası, mövcudluğunun səbəbi ilə bağlı suallar fəlsəfə, din, eləcə də psixologiya sahəsində araşdırılır. Bu mövzuya hər kəs fərqli yanaşa bilər. Bəziləri həyatın mənasını öz yaşamlarını qurmaqda, inkişaf etməkdə, digər insanlara, dünyaya köməklik göstərməkdə görür. Bəziləri üçünsə həyatın mənası bənzərsiz bir şey yaratmaq, ya da mümkün olan ən yaxşı təcrübələri, hiss-həyəcanları yaşamaqdır. Əlbəttə, müəyyən insanlar üçün daha böyük məqsədlər var: bütün canlıları qorumaq, kosmik tədqiqatlar aparmaq, xəstəliklərin müalicəsini tapmaq… Vurğuladığım kimi, fərqli düşüncələrin olması normaldır. Hər kəs özünə uyğun cavabı tapmaqdan ötrü əvvəlcə özünü araşdırmalıdır. Həyatın mənası dini-fəlsəfi inanc sistemləriylə də bağlı ola bilər. Ən önəmlisi budur ki, qarşınıza bir məqsəd qoyasınız, həmin məqsədə çatmaqdan ötrü çalışasınız, özünüzə güvənəsiniz, inanasınız.
– Azad iradəmiz varmı, yoxsa hər şey taledən asılıdır?
– Azad iradə mövzusu da fəlsəfə, din və psixologiyada araşdırılır. Burada da fərqli fikirlər var. Bəzi filosoflar, alimlər insanın tam azad iradəyə sahib olduğuna inanır. İnsanlar seçimləri ilə həyatlarını idarə edə bilərlər. Fərqli bir iradə ortaya qoymaqdan ötrü öz üzərlərində tam nəzarətə sahibdirlər. Bir qrup alim, filosof isə iddia edir ki, insanlar tam azad iradəyə sahib deyillər, onların seçimlərini bir sıra faktorlar müəyyənləşdirir. Belə ki, insanlar ictimai, sosial və bioloji amillər tərəfindən yönləndirilirlər. Bəzi nəzəriyyələrə görə, davranışların kökündə beyinin işləmə mexanizmi, hətta hüceyrələrdə gedən kimyəvi reaksiyalar kimi fiziki amillər dayanır. Mövzuyla bağlı fərqli baxışlar, elmi araşdırmalar olsa da, insanlar öz həyatları üzərində bəlli bir nəzarət imkanı və məsuliyyət hiss edirlər. Yəni ki, insanın əlində həyatını idarə etmək, seçim etmək üçün hansısa mexanizm var.
– İnsanlar niyə müharibə edirlər? Bunun qarşısını necə ala bilərik?
– İnsanlar müharibə etməkdən ötrü bir çox səbəblərə sahib ola bilərlər: ərazi münaqişəsi, aqressiv hücumlara qarşı özünümüdafiə ehtiyacı, daha çox əldə etmək, hansısa sahədə üstünlük qazanmaq istəyi… Tarix yaranandan müharibələr var, bu gün də dünyanın müxtəlif yerlərində savaş gedir. Bir çox insanlar müharibənin zərərli olduğunu, yalnız əzab və ölüm gətirdiyini düşünür. Müharibələrin qarşısını almaq üçün bəzi vasitələr var: diplomatik danışıqlarla problemlərin həll edilməsi, dialoq və əməkdaşlığın gücləndirilməsi, fərqli dəyərlər və inanc sistemləri kimi məsələlərə diqqətin artırılması, tolerant, dözümlü yanaşmanın təmin olunması…
– Deyirlər ki, insan vəhşi heyvanlara bənzəyir. Bəs bizi heyvanlardan fərqləndirən şey nədir?
– İnsanlar və heyvanlar arasında bir çox bənzərliklər var. Hər ikisi canlıdır, arada bir xeyli oxşar cəhətlər – hisslər və davranışlar tapmaq olar. Amma insanları heyvanlardan fərqləndirən faktorlar da çoxdur. Azad iradə: insanlar heyvanların göstərə bilmədiyi qədər azad iradəyə malikdirlər, özləri qərar verir, davranışlarını tənzimləyirlər. Təhsil və mədəniyyət: bunlar sayəsində insanlar yüksək səviyyəli düşünmə, müəyyən faktorları nəzərə alma, müzakirə etmə kimi qabiliyyətlərə yiyələnirlər. Texnologiya: insanlar müasir kommunikasiya sistemləri ilə dünya miqyaslı əlaqələr qurur, bir-birləri ilə biliklərini bölüşürlər. Sosial strukturlar: fərqli formalarda təşkilatlanır, müzakirələr aparırlar. Ədalət və mərhəmət: qarşılıqlı hörmət, ədalət və mərhəmət prinsipləri ilə hərəkət edib mühüm bir fərqlilik göstərirlər. Bu və daha artıq faktorlara görə, insan heyvandan fərqlidir. İnsan ən yüksək potensiala sahib varlıq kimi qəbul edilir.
Ardı var…
