Minaxanım TƏKLƏLİ
Professor
Öncə qeyd edək ki, həmişə xalq mahnısı kimi qəbul etdiyimiz bu nəğmə müəlliflidir və ilk adı “Qarabağın maralı” olub. Bu nəğmənin taleyi az qala bir insan taleyi qədər mübhəm və maraqlı bir tarixə malikdir. Bu qədər doğma, bu qədər canlı, bu qədər əziz. Bax elə buna görə də onu xalq mahnısı sananlar da sanki səhv etməmişlər.
Mahnının sözlərinin və musiqisinin müəllifi başı bəlalı İsgəndər Novruzludur. 80-ci illərin sonunda Partiya Tarixi kafedrasının əməkdaşı tarixçi mərhum Həsən Əliyev mənə bunları deyəndə təəccüb qalmışdım. Ümumiyyətlə, Həsən müəllim özü bir Qarabağ ensiklopediyası idi. Ağdamda doğulmuşdu yəni Ağdamdan idi. Həqiqətən mahnının müəllifi əsil adı Qasımbəyov İngilis olan həmyerlimiz olub. İngilis öz adını yaxın səslənən İsgəndər adı ilə dəyişənədək və Qarabağdan Aşqabada, Aşqabaddan təkrar geriyə ana yurda dönənə qədərki illərə və vətən türməsində son nəfəsini verənədək bir zamana sığan təlatümlü ömür yaşamış. Belə ki, 37-nin tuthatutundan yaxasını qurtarıb 20 yaşlı bu gənc heç hara yox, Aşqabada – qohumlarının yanına qaçmalı olur. Bildiyimiz kimi Aşqabad heç birimizə bu günkü qədər uzaq görünmürdü o zamanlar. Əsas əhalisi Azərbaycandan – Bakıdan, Qarabağdan, Şirvandan, Gəncədən gedən soydaşlarımızın yığışıb yerləşdiyi şəhər idi. Odur ki şəhərdə Gəncəlilər, Qarabağlılar, Şirvanlılar məhəlləsi vardı. Bir çox məşhurlarımız – türkoloq Koroğlu, M. Ə. Sabirin, Salman Mümtazın, Çəmənzəminlinin, Mir Mehdi Seyidzadənin, şair Kəminənin nəvə-nəticələrinin və s. və i. onlarla soydaşımızın ömrü boyu xatirələrində isti yer tutan bir doğma şəhər idi.
Bizim İngilisə – İsgəndərə də beləcə qucaq açdı Aşqabad. İsgəndər bir Qarabağlı olaraq gözəl tar çalır, gözəl də oxuyurdu. Bir el qızı ilə evlənmişdi, balaları vardı. 1948-in soyuq günlərində o məşum zəlzələ olan vaxt İsgəndər özü Aşqabaddan kənarda toyda olduğundan sağ qalır. Döndükdə ailəsini tapa bilməyib hövlündən ana yurda üz tutur. Özü yazıb, özü də toylarda ifa etdiyi mahnılarını da yavaş-yavaş dilinə gətirir. Ən təsirlisi qürbət dediyi Aşqabadda Qarabağ xatirəsilə qoşub oxuduğu “Qarabağın maralı” mahnısı olur. Demək belə…“Qarabağın maralı” qürbətdə yaranmış imiş…
… Günlərin bir günü üstündən çox keçmədən Filarmoniyanın qarşısında bir oğlan Saranı çağırır, Sara Qədimovanı. Ona sözü olduğunu, görüşmək istədiyini bildirir; hündür boylu bu gənc Sara xanıma dərdini açdı; mən Aşqabaddan gəlirəm, zəlzələdə arvadımı, uşaqlarımı itirdim, özüm kənarda toyda olduğum üçün sağ qaldım… mənim mahnılarım var: “Qarabağın maralı” və “Gözəl haralısan?” Aşqabadda lap əvvəlki yüzillikdən çoxlu Qarabağlı olduğunu bilirdi gözəl Sara. Özü bir Qarabağ maralı olan Sara onu yuxarı dəvət edir, dinləyir, mahnılar çox xoşuna gəlir. Amma soyuq suyu da üfürə-üfürə içən həmkarlarından hər kəs deyir oxuma, ermənilər başımıza iş açar, millətçisən deyərlər. Sara isə hazırlayır, oxuduğu muğamın tərkibində 1951-də ilk dəfə ifa edir. İş bunula bitmir: Mənim də o yadımdadır ki, Qarabağ müharibəsi gedirdi… hospitala yaralılara dəyməyə gələn Sara xanım şahənə vüqarla palataya daxil olur, qəhərli səslə: gedək Qırxqız yaylağına… oxuyur…unutmadım heç…
Yenə bu nəğmə ilə bağlı Əminə xanım Dilbazidən dinlədiyim bir xatirə köməyimizə gəlir: …“Qarabağın maralı”nın “Azərbaycan maralı”na necə çevrildiyinin səbəbinin elə belə yox, daha ciddi məsələlərlə bağlı olduğunu aşkara çıxarır: “1969-cu ildə Azərbaycan incəsənət ustaları İrəvana qastrol səfərinə gedir. Konsert təzəcə başlamışdı ki, Sara Qədimovanın nömrəsi elan olunur: “Qarabağin maralı”. Amma müğənni oxumağa başlayan kimi salonda narahatlıq başlanır, birdən işıqlar söndürülür, qaranlıqda hay-küy qopur, əli bıçaqlı adamlar ortaya atılır. Artistlərimizi bir yük maşınına o cümlədən Sara xanımla məni də yük maşınına basıb gecəykən Naxçıvana gətirirlər. Oradan da düz Bakıya. Naxçıvanın Daxili İşlər Naziri həmin hadisəyə görə istintaq başlatdısa da ermənilərin adətən sülh-barış əlaməti olan konsertə beləcə niyə dözümsüzlük etdiyi aydın oldu.. .” Bundan sonra Qarabağ adından da niyə çəkinməmiz də aydın oldu.
Hanı indi gözəl Şuşam, xoş tamaşalı Şuşam – cənnət Şuşam. Hanı Xan Şuşam, əlvan Şuşam, pərişan Şuşam – Qarabağım.
Ulu tanrım məni bir göyərçinə döndər, qoşulum quşlara; gözümün damla yaşını o bulaqlara qatım, axıdım. Laylasını çalım gecə-gündüz sahibsiz yurdun, yetim ocağın…
Oxu gözəlim: “Sən olaydın qonağımız Qarabağın maralı!” Oxu… qoy keçmiş günlər, qızıl anlar gəlib yada düşsün bir-bir.
Gəzmə məndən aralı,
Könlüm səndən yarlı.
Durmaram səndən aralı
Qarabağın maralı.
Daha bu nəğmə oxunduqca Vətən gözəlləri Sara, Nərminə, Fatma ilə yanaşı bu xoşbəxt mahnının bədbəxt müəllifi Qarabağlı bəy balası da yada düşəcək, sel olub daşdanan duyğulara qarışacaqdı.
