Kulis.az rusiyalı rejissor Pavel Lunginlə müsahibəni təqdim edir.
– Gəlin, çətin suallara aydınlıq gətirməkdən başlayaq. Sizin fikrinizcə, incəsənət ortaya sual qoymalıdır, yoxsa cavab verməlidir?
– Əlbəttə, incəsənət suallar qoyur, çünki heç kim cavabı bilmir. Sonuncu cavabı ölüm verir. Sənətin bir çox funksiyası vardır ki, onlardan biri də hansısa ruhi xəstəliyə tutulmaq və ona reaksiya verməyə çalışmaqdır. Ya gərək özün həmin xəstəliyi keçirib onun peyvəndini tapasan, ya da heç olmasa, sənin əsərlərini oxuyanları, filmlərinə baxanları həmin vəziyyətə hazırlayasan.
– Siz öz cavabdehliyinizə hər hansısa məhdudiyyət qoyursunuzmu? Xəstəliyin açılıb göstərilməsi bir tərəfdən insanın sağalmasına kömək edirsə, digər tərəfdən də xəstəliyi ağırlaşdıra bilər.
– Faktiki olaraq, sizin dediyinizi bizdən sovet vaxtı tələb edirdilər ki, insanlar üçün yaxşı olanı edin. Amma sənət yalnız tərbiyə etmir, o həmçinin reallığı əks etdirir, həqiqəti göstərir. Onu təhrif etmək yanlış olardı.
– İncəsənətin digər növlərinin bir-biri ilə müqayisə olunması sizin üçün mümkündürmü? Kino tez-tez incəsənətin ən zəif növü hesab olunur…
– Ədəbiyyatdan fərqli olaraq kinonun poeziyası tamamilə başqadı. Rəssamlığı və ya ədəbiyyatı təqlid edən kinodan dəhşətli heç nə yoxdur. Kinonun vasitəsi ilə ifadə edilən ədəbi poeziya kitçə çevrilir. Misal üçün biz səmada ağ at çaparaq, atılıb-düşən cavan oğlan görürük. Atlının qıza olan sevgisinin bu cür ifadəsini filmdə görmək bayağılıqdır. Paradjanovun və Qrinueyanın işlərində gördüyümüz bədiilik, şairanəlik də artıq öz dövrünü başa çatdırıb.
Kinonun poeziyası – bu dəqiqlikdir! Detalın dəqiqliyi, üz ifadələri. Bu halda kino daim aldadır. Mən deyərdim ki, kino, həqiqət axtarışında olan sonsuz yalandır.
– Sizin filmlər o qəbildəndir ki, tamaşaçıdan yeni dillə danışmağı tələb edir. Bir çox kinotənqidçlər “Çar”dan və “Ada”dan danışanda bunları müasir sosial-siyasi konteksdən olan filmlərə aid edirlər. Və yaranan ruhani boşluğu “mistik provaslav” fikirlərlə doldurmaq cəhdinizi vurğulayırlar…
– Təəssüf ki, belə alınır. Əbədi suallar və mətnlər bu gün Rus Pravoslav Kilsəsinin patriarxına qarşı münasibətə bağlanılır. Burda bir az da bolşevizm var və bu gülməlidir. Amma mənim üçün bütün bu filmlər müqəddəsliyə nail olmağın müxtəlif tərəflərini göstərir. Mənə elə gəlir ki, dindarlığın istənilən təzahürünə indiki ateistlərin iyrənc münasibəti bolşevizm dövründən qalan böyük bir səhvdir. Bu mövzu asta, təyinatlı söhbətin mövzusudur.
Demək olar ki, müasir sənət ardıcıl olaraq xristian ideyalarını dağıtmaqla məşğuldur. Müasir kinonun tendensiyası dindən imtina etməkdir. Bu da kütləyə hesablanıb. Nə qədər çox adam belə filmə baxacaqsa, bu da göstərici olacaq.
Bəs axı kinonun başlıca funksiyalarından biri insanları tənhalıqdan xilas etməkdir, onlara öz tayfalarını, əcdadlarını tapmaqda yardımçı olmaqdır. Məsələn, sən hansısa yapon şeirini oxuyursan və birdən başa düşürsən ki, bu tamamən sənin adamındır. Və yaxud da Omskda müəllimə oturub, Mandelştamı oxuyur və başa düşür ki, o, bu dünyada tək deyil. Təəssüf ki, bu funksiya artıq öz əhəmiyyətini itirir.
Amma artıq belə bir zəmanədə yaşayırıq…
– Pavel Semyonoviç, siz ümumiyyətlə yatırsınız? Əgər yatırsınızsa, onda günün hansı vaxtı? Çünki misal üçün “Vətən” filminiz hədsiz mürəkkəb, uzun zaman tələb edən bir film idi. Mənə elə gəlir ki, siz filmə başlamazdan əvvəl çəkilişlərin bu qədər zəhmətli və uzun olacağını dərk etmirdiniz…
– Əgər bilsəniz mən dünən necə az yatmışam… Ancaq artıq sona yaxınlaşmışıq. Və həqiqətən də məlum oldu ki, bu filmin çəkilişi çox çətin keçdi. On iki saatlıq iş rejimi eskalator kimidi. Hansı ki, sən yuxarı qaçırsan, o səni aşağı aparır. Amma məhz dərk etmədən bu qədər işi görə biləcəyini anlayanda bu adama çoxlu enerji, güc və sevinc bəxş edir. Hindular deyirlər ki, “yaxşı damar boş damardı. Tam dolu damar heç kəsə lazımlı deyil. Çünki sən ona heç nə əlavə edə bilməyəcəksən”. Enerjinin sənə hardan gəlməsi anlaşılmaz qalanda, xərclənən enerjidə də xoşbəxtlik olur.
– Ssenari böhranı təkcə Rusiyada mövcuddur?
– Bu dünya böhranıdır. Yaxşı ssenarilərin yoxluğu əsas problemdir. Bunun ilk səbəbi orijinal və təzə ideyaların az olması ilə bağlıdır. Digər tərəfdən də məna ümumiyyətlə kinodan yox olmağa başlayır. Kino daha çox infantiflləşməyə, pis mənada uşaqlaşmağa başlayıb, sadələşir. Bilirəm ki, ABŞ-da yaxşı ssenaristlər və yaxşı ssenarilər ən çox axtarılan maldır. Bu səbəbdən də ssenarilər üçün böyük pullar ödənilir. Beləliklə də hər şey bizə Amerikadan daxil olur.
Amma bu daha çox fəlsəfi problemidir. Ola bilsin bu bizim həqiqətimizin yeni formasıdır. O ən pis sözdə və daha çox təsvirdə ifadə edilir. Tezliklə həqiqətən də sürətli telefonlarla filmlər çəkəcəklər. Bu da özünü ifadə etmənin yeni dili olacaq. Amma məlum olduğu kimi biz sözsüz bacarmırıq. Və buna görə əbədi süjetlərə qayıtmağa məcburuq. Mənaların və sözlərin böhranı, keyfiyyətli ssenarilərin qıtlığı, dialoqların canlı olmaması və tanınan obrazların yoxluğu bizdə daha çox nəzərə çarpır. Müvəfəqiyyət qazanan filmlər isə ya real hadisələr əsasında çəkilən filmlərdi, ya da ki, əsası kitablardan götürülmüşdür. Ssenarist artıq öz reallığını yazmaq iqtidarında deyil. O, ancaq canlı hadisəyə və ya romandakı əhvalata aydınlıq gətirə bilər.
– Biz rus kinosu söyürük, amma məsələn fransız kinomatoqrafiyasının vəziyyətini bizimki ilə müqayisə etmək olarmı?
– Biz həmin səviyyədəyik. Lakin, cəmiyyətin həyatından geri qalırıq. Fransada çox canlı kinematoqrafiya mövcuddur. Və Fransada kino islahatı elə baş verdi ki, indi fransızların hamısı fransız filmlərinə baxırlar və öz həyatlarına maraqları var. Mən rus tamaşaçılarında real həyata marağın yoxluğunun nə qədər izah olunduğunu tam olaraq anlaya bilmirəm. Nə olur olsun kino bu reallığı çeynəməli, insanlarda yaranan suallara cavab verməlidi. Çünki kino insanları əhatə edən həyata reaksiya verir. Belə bir hiss yaranıb ki, insanlar öz həyatlarından gedirlər. Bu haqda dinib danışmaq, düşünmək istəmirlər. Bu barədə öyrənmək onlara maraqsızdır, onlar düşünməməyə və bu haqda bilməməyə üstünlük verirlər. Öz həyatını təhlil etməyi istəməmək bizim cəmiyyətimizin əsas simptomlarından biridir.
– Əsrin dörddə biri də sizin rejissor karyeranızın payına düşür. Hansı filminizlə və ya kadrla fəxr edirsiniz?
– Bilmirəm… Çoxlu kitab oxuyan insan nədənsə ən çox sevdiyi kitabın adını çəkə bilmir. Mən bu filmlərdə yaşayıram. Tamaşaçılar ən yaxşı filmlərimin “Taksi-blyuz”, “Toy” və “Ada” olduğunu deyirlər. Ancaq mən özüm “Çar” filmini o biri filmlərimidən daha çox sevirəm. Bütün filmlərim hamısı fərqlidirlər. Çünki mən fərqli şeylər çəkməyi xoşlayıram.
Çox gec yaşda, qırx yaşımda kino çəkməyə başlamışam. Öz-özünü daim yoxlamaqdan ötrü şübhə altında qoymaq çox maraqlıdı. Rejissorların müxtəlif tipləri var: bəziləri özlərini sonsuzadək yenidən yaradaraq tirajlayırlar. Ancaq mənim üçün vacib olan nəsə yeni janr imkanları açmadır.
Tərcümə etdi: Samirə Əşrəf
