1918-ci ilin əvvəllərində, Birinci Dünya müharibəsi və Rusiyadakı inqilablar nəticəsində Cənubi Qafqazda hakimiyyət boşluğu yaranmışdı. Ermənilər tarixən irəli sürdükləri mifik “Böyük Ermənistan” iddiasını həyata keçirmək üçün yaranmış qarışıqlıqdan faydalanmağa çalışdılar.
Xüsusilə 1917-ci ilin fevral və oktyabr çevrilişlərindən sonra bolşevik bayrağı altında öz məqsədlərini gerçəkləşdirməyə cəhd etdilər. 1918-ci ilin mart ayından etibarən bolşeviklərin nəzarətindəki Bakı Soveti “əksinqilabçı ünsürlərlə mübarizə” şüarı altında Bakı quberniyasında azərbaycanlıları kütləvi surətdə məhv etməyi hədəfləyən mənfur bir planı həyata keçirməyə başladı. Həmin dövrdə Bakı şəhəri ilə yanaşı, quberniyaya daxil olan digər şəhər və qəzalarda da dinc azərbaycanlı əhali təkcə milli-dini mənsubiyyətinə görə kütləvi qırğına məruz qaldı.
Bu hadisələr 1905-1907-ci illərdə azərbaycanlılara qarşı törədilmiş qırğınların (erməni-daşnak hücumlarının) davamı idi. Mart hadisələri ərəfəsində Bakıda siyasi qarşıdurma kəskinləşmişdi: Bakı Xalq Komissarları Sovetinin rəhbəri Stepan Şaumyanın başçılıq etdiyi bolşevik qüvvələr “Daşnaksütyun” erməni silahlı dəstələri və Erməni Milli Şurası ilə ittifaqda idi. Bunun əksinə, Azərbaycanın milli qüvvələri (əsasən “Müsavat” Partiyası) Bakı və ətrafında öz hakimiyyətini qurmağa çalışırdı. Nəticədə, 1918-ci ilin martında bolşevik-daşnak koalisiyası azərbaycanlılara qarşı açıq silahlı əməliyyatlara başladı. Martın 27-də Bakıda “Evelina” gəmisindəki azərbaycanlı hərbçilərin tərksilah edilməsi insidenti və martın 30-da şəhərdə baş verən toqquşmalar genişmiqyaslı qətliam üçün bəhanə oldu. Beləliklə, Rusiya imperiyasının süqutu ərəfəsində Bakıda idarəçiliyi ələ alan Bakı Soveti, erməni daşnak silahlı dəstələrinin dəstəyi ilə bölgədə azərbaycanlı əhaliyə qarşı soyqırımı həyata keçirdi.
Bakı Soveti və Erməni Silahlı Dəstələrinin Rolu
Bakı Sovetinin rəhbərliyi (bolşevik Şaumyan və başqaları) erməni milli şuraları ilə birgə hərəkət edirdi. Şaumyanın başçılıq etdiyi bu qurum bolşevik ordusu ilə yanaşı, **“Daşnaksütyun”**un silahlı dəstələrini də öz sıralarına qatmışdı. 20 min nəfərlik Qırmızı Ordu tərkibində əsasən erməni əsgərlər var idi və bu qüvvə Bakıda azərbaycanlılara divan tutmaq üçün istifadə edildi. Tarixi sənədlər göstərir ki, 1918-ci ilin mart qırğınları zamanı erməni daşnak dəstələri Bakı Soveti bayrağı altında xüsusi amansızlıq nümayiş etdirmişdir. Bakı Kommunası rəhbərliyinin birbaşa göstərişi və daşnak liderlərinin iştirakı ilə azərbaycanlı məhəllələrinə hücumlar başladı.
Daşnak silahlı dəstələri təkcə Bakıda deyil, ölkənin müxtəlif bölgələrində anti-müsəlman qırğınlarda aktiv rol oynadılar. Məsələn, Bakı Sovetinin hərbi qüvvələrinin tərkibindəki erməni bölmələri şəhərin müsəlman məhəllələrini artilleriya atəşinə tutdu, erməni silahlıları evləri gəzərək qarşılarına çıxan kişiləri, qadınları, hətta uşaqları belə amansızcasına qətlə yetirdilər. Bakı Sovetinin mandatı ilə hərəkət edən T. Əmirov, S. Lalayan kimi daşnak liderlərinin komandanlığı altında silahlı dəstələr Şamaxı və digər bölgələrdə də eyni ssenarini təkrar etdilər. Beləliklə, bolşevik ideologiyasının arxasında gizlənən erməni millətçi qüvvələri planlı şəkildə azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə siyasəti yürütdülər.
Mart 1918 Qırğınları: Bakı, Şamaxı, Quba və Digər Bölgələr
1918-ci ilin Mart hadisələri təkcə Bakıda deyil, Azərbaycanın bir çox bölgəsində qanlı qırğınlarla yadda qaldı. Aşağıda həmin dövrdə baş vermiş soyqırımın bəzi bölgələr üzrə miqyası faktlarla göstərilir:
- Bakı: Martın 30-dan aprelin 2-dək davam edən qırğınlar zamanı Bakı şəhərində və ətraf kəndlərdə minlərlə azərbaycanlı öldürüldü. Fövqəladə İstintaq Komissiyasının arxiv materiallarına əsasən, təkcə Bakı və onun yaxınlığındakı kəndlərdə təxminən 12 min müsəlman öldürülmüşdür. Bəzi digər mənbələr isə Bakı qırğınlarında həlak olan azərbaycanlıların sayının 30 minə yaxın olduğunu qeyd edir. Şəhərin müsəlman hissələri demək olar ki, xarabalığa çevrilmiş, “İsmailiyyə” binası kimi memarlıq inciləri od vurularaq yandırılmışdı.
- Şamaxı: Mart soyqırımının ən dəhşətli səhnələrindən biri Şamaxıda yaşandı. Daşnak liderlər Təğiyev Əmirov (T.Amirov) və Stepan Lalayanın komandanlığı altında bolşevik-daşnak dəstələri Şamaxı şəhərində və ətraf kəndlərdə amansız qətliamlar törətdilər. Şamaxı şəhərində təxminən 8 minə yaxın azərbaycanlı qətlə yetirildi. Ümumilikdə, Şamaxı qəzasında öldürülən azərbaycanlıların sayı bəzi hesablamalara görə 16 min nəfəri keçmiş və 72 kənd tamamilə dağıdılıb yandırılmışdır. Ermənilər insanları məscidlərə doldurub diri-diri yandırır, qaçmağa çalışan əhalini kütləvi surətdə qılıncdan keçirirdilər. Hətta VIII əsrə aid Şamaxı Cümə məscidini sığınacaq yerinə çevirmiş dinc sakinlər belə Lalayanın əsgərləri tərəfindən yandırılaraq qətlə yetirildi.
- Quba: 1918-ci ilin aprel-may aylarında erməni silahlı dəstələrinin zorakılığı Quba qəzasını bürüdü. Bakıdan göndərilmiş daşnak quldur dəstəsinin başçısı Hamazasp mayın əvvəlində Quba şəhərini mühasirəyə alıb top atəşinə tutdu. Nəticədə Quba şəhəri və kəndlərində kütləvi qətllər törədildi. Araşdırmalar göstərir ki, Quba qəzasında 167 kənd tamamilə yandırılıb dağıdıldı və təxminən 16 min dinc sakin qətlə yetirildi. Həmin qırğınlar zamanı təkcə azərbaycanlılar deyil, Qubada yaşayan ləzgi, yəhudi, tat və digər etnik qrupların nümayəndələri də öldürülmüşdür. Bu fakt Quba hadisələrinin etnik-dini dözümsüzlük zəminində gerçəkləşdiyini göstərir.
- Qarabağ, Zəngəzur və digər bölgələr: Mart soyqırımı Bakı və ətraf qəzalarla məhdudlaşmadı, sonrakı aylarda erməni silahlı dəstələri Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan, İrəvan və digər bölgələrdə də kütləvi qırğınlar törətdi. 1918-ci ilin yayına doğru Andronik Ozanyanın rəhbərlik etdiyi erməni dəstələri Zəngəzur mahalında müsəlman kəndlərini viran qoydular. Ümumilikdə, həmin dövrdə Zəngəzurda 115 kənd, Qarabağın dağlıq hissəsində 150 kənd, İrəvan quberniyasında isə 211 kənd tamamilə məhv edilmişdi. Bu bölgələrdə də minlərlə günahsız azərbaycanlı qətlə yetirildi, sağ qalanlar isə doğma yurdlarını tərk etmək məcburiyyətində qaldılar.
Yekun olaraq, 1918-ci ilin mart-aprel aylarında həyata keçirilən soyqırım nəticəsində ümumilikdə 50 minə yaxın azərbaycanlı öldürüldü. Qırğınlar zamanı öldürülənlərin böyük qismini qadınlar, uşaqlar, yaşlılar təşkil edirdi – yəni dinc və müdafiəsiz əhali hədəf alınmışdı. Bu soyqırım aktları təkcə azərbaycanlılara qarşı yox, bütövlükdə bəşəriyyətə qarşı cinayət kimi tarixə düşmüşdür.
Hadisələrin Sübutları və İstintaq Materialları
Soyqırımın baş verdiyi andan etibarən Azərbaycan hökuməti və sonrakı müstəqil araşdırmalar bu hadisələrin sübutlarını toplamağa başlamışdır. 1918-ci ilin iyulunda yeni qurulmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qırğınları araşdırmaq üçün Fövqəladə İstintaq Komissiyası (FİK) yaratdı. FİK tərkibinə müxtəlif millətlərdən hüquqşünaslar daxil edilmişdi və qısa müddətdə 36 cilddən ibarət sənədlər toplusu hazırladı. Bu sənədlərdə Bakı, Şamaxı, Quba və digər bölgələrdə törədilən vəhşiliklər barədə şahid ifadələri, rəsmi raportlar və digər materiallar toplanmışdır. 1919-cu ildə ADR hökuməti həmin faktları dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün XİN nəzdində xüsusi qurum da yaratmışdı. Məhz ADR dövründə, 1919 və 1920-ci ilin 31 mart tarixlərində ölkə miqyasında matəm günü elan olunması ilə ilk dəfə bu hadisələrə siyasi qiymət verilməsinə cəhd edildi. Lakin 1920-ci ildə Azərbaycan sovetləşdikdən sonra istintaq yarımçıq qaldı və toplanmış materialların bir qismi uzun illər gizli saxlanıldı.
Sonrakı dövrlərdə müstəqil tədqiqatçılar və tarixçilər arxiv materiallarını üzə çıxarmaqla yanaşı, yeni sübutlar da aşkarlamışlar. 2007-ci ildə Quba şəhərində təsadüfən aşkar olunmuş kütləvi məzarlıq bu soyqırımın canlı şahidinə çevrildi. Aparılan elmi tədqiqatlar nəticəsində həmin məzarlıqda 400-dən çox insan qalıqları tapıldı, onların arasında 50-dən artıq uşaq, 100-dən çox qadın və çoxlu sayda yaşlı insanların sümükləri müəyyən edildi. Ekspertiza göstərdi ki, burada basdırılan insanlar 1918-ci ilin aprelində Qubada erməni silahlı dəstələri tərəfindən qətlə yetirilən dinc sakinlərdir. Bu tapıntı, uzun illər əvvəl sənədlərdə qeyd olunan qırğınların real faktlarla da təsdiqləndiyini göstərdi.
Bundan başqa, 2011-ci ildə Fransa arxivlərindən 1918 qırğınlarına aid 102 ədəd fotoşəkil Azərbaycana gətirilmiş və tədqiqatçılara təqdim edilmişdir. Həmin fotoşəkillər və dövrün mətbuat materialları da o günlərin dəhşətini əks etdirən vizual sübutlar sırasındadır. Ümumilikdə, bu gün tədqiqatçıların ixtiyarında Fövqəladə İstintaq Komissiyasının çoxcildli materialları, şahid ifadələri, xarici mənbələrdən toplanmış foto-faktlar və Quba kütləvi məzarlığı kimi konkret maddi sübutlar vardır. Bütün bu sübutlar 1918-ci ildə azərbaycanlılara qarşı məqsədyönlü və planlı bir soyqırım törədildiyini birmənalı şəkildə təsdiq edir.
Tarixi Yaddaş və 31 Martın Əhəmiyyəti
Sovet hakimiyyəti dövründə 1918-ci ilin bu qanlı hadisələri uzun müddət rəsmi tarixdən gizlədildi. Sovet ideologiyasına uyğun olaraq, Bakıda kütləvi qırğınlar törətmiş şəxslər – məsələn, Stepan Şaumyan – illərlə “inqilabçı” və “qəhrəman” kimi təqdim olundu, onların xatirəsinə abidələr ucaldıldı. Nəticədə, bir çox nəsil həmin dövrün gerçək hadisələrini bilmədən yetişdi. Lakin Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra tarixin bu qaranlıq səhifəsinə yenidən nəzər salmaq imkanı yarandı. 1998-ci il martın 26-da ulu öndər Heydər Əliyev “Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında” fərman imzalayaraq 31 mart tarixinin Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi rəsmən yad edilməsini təmin etdi. Fərmanda 19-20-ci əsrlərdə azərbaycanlılara qarşı törədilmiş bütün faciələrin planlı şəkildə həyata keçirilən soyqırım siyasətinin tərkib hissəsi olduğu vurğulandı və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yarımçıq qalmış işinin davam etdirilməsinin vacibliyi qeyd olundu.
Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə 31 mart dövlət səviyyəsində anılmağa başlanması tarixi ədalətin bərpası yolunda mühüm addım oldu. Həmin fərmandan sonra bu mövzuda tədqiqatlar sürətləndi, yeni tapıntılar üzə çıxdı, dünya ictimaiyyətini məlumatlandırmaq üçün tədbirlər görüldü. 2013-cü ilin sentyabrında Quba məzarlığının yerində Soyqırımı Memorial Kompleksi inşa edilərək açıldı və Prezident İlham Əliyev açılış mərasimində çıxış edərək Sovet dövründə gizlədilən həqiqətlərin yalnız müstəqillik illərində üzə çıxdığını vurğuladı.
Soyqırımı qurbanlarının xatirəsi. 2013-cü ildə açılmış Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi 1918-ci ilin Quba qırğınlarında həlak olanların xatirəsini əbədiləşdirməkdədir. Prezident İlham Əliyev memorialın açılışında qeyd etmişdir ki, “Sovet dövründə tarix saxtalaşdırılmış, bu həqiqət bizdən gizlədilmişdi. Uzun illər boyu Azərbaycan xalqının qanını tökən canilər – Şaumyan və onun kimiləri bizə qəhrəman kimi təqdim edilirdi… Yalnız müstəqillik dövründə biz həqiqəti bərpa etdik”. Müstəqillikdən sonra Azərbaycan dövləti soyqırım həqiqətlərini dünyaya çatdırmaq, günahsız qurbanların xatirəsini yad etmək üçün ardıcıl səylər göstərir. Hər il martın 31-i ölkəmizdə Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü kimi qeyd olunur. Həmin gün dövlət rəsmiləri, ictimaiyyət və xaricdəki diaspor təşkilatları tərəfindən anım tədbirləri keçirilir, qurbanların xatirəsinə ehtiram göstərilir. Bu, təkcə keçmişin xatirəsi deyil, həm də gələcək nəsillərə tarixi ədalətsizliyi unutmamaq və belə faciələrin təkrarlanmaması üçün ibrət dərsidir.
Azərbaycan xalqı 31 Mart soyqırımını tarixi yaddaşında əbədi yaşadır. Bu gün həmin dəhşətli hadisələrdən artıq bir əsr ötür, lakin o günlərin acısı hələ də qəlblərdədir. 31 Mart – Azərbaycanlıların Soyqırımı Günü hər il qeyd olunaraq, dünya ictimaiyyətinə çatdırılır ki, 1918-ci ilin həmin qanlı baharında törədilənlər unudulmayıb və tarixi ədalətin bərpası uğrunda mübarizə davam edir. Azərbaycan dövləti və xalqı üçün bu gün, şəhid olmuş minlərlə günahsız insanın xatirəsini yad etməklə yanaşı, həm də milli birliyimizin, tarixi həqiqət uğrunda qətiyyətimizin rəmzinə çevrilmişdir.
Gülnarə Allahverdiyeva
ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi
