Məlumdur ki, müasir dövrdə qlobal iqlim dəyişmələri dünya ölkələrinin gələcək inkişafını ciddi şəkildə təhdid etməkdədir. Qeyri-müəyyənliklərin həddindən artıq çox olduğu və heç bir ölkənin bu qlobal problemdən sığortalanmadığı bir zamanda inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq bütün ölkələrin baş verə biləcək itkilərin minimuma endirilməsi üçün elmə əsaslanan müfəssəl biliklərə, humanist təşəbbüslərə, faydalı təkliflərə böyük ehtiyacları vardır. Belə qeyri-müəyyənliklər qarşısında məqsədə çatmaq üçün başqalarına doğru düzgün yol göstərmək indiki dünyanın bəşəri insanlıq vəzifəsidir.
Təəssüf ki, bəşəriyyətin bu ölüm -dirim məsələsində xoş məramlı fəaliyyətlər əvəzinə, bəzən yaranmış şəraitdən bəhrələnərək iqlim adı altında ölkələri müxtəlif vasitələrlə təhdid etmək, təsir dairələrinə salmaq, öz maraqlarına uyğun layihələri həyata keçirmək və yanlış təsəvvürlərlə çaşqınlıq yaratmaq üçün heç bir əsası olmayan məlumatlar yayılır, məkrli oyunlar oynanılır. Həm də bu kimi hallar xırda lobbiçi təşkilatlar tərəfindən deyil, dünyanın aparıcı elmi, iqtisadi, maliyyə və s. kimi təşkilatları tərəfindən oynanılanda ikiqat təəssüf hissi doğurur. Bu cür oyunlardan biri də 29 noyabr 2023-cü il tarixində Bakının mərkəzində (Landmark Biznes Mərkəzinin Rotunda konfrans zalında) oynanıldı.
Belə ki, Dünya Bankı tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan üzrə İqlim və İnkişaf Hesabatı” (CCDR) dərc edilərək ictimaiyyətə (ekspertlər, beynəlxalq təşkilatların vətəndaş cəmiyyəti üzvlərinin və əksər aidiyyəti dövlət qurumlarının nümayəndələrinin iştirakı ilə) təqdim olundu. Ölkəmizin iqlim fəaliyyətləri ilə bağlı mövcud reallıqlardan uzaq məlumatlarla dolu olan və tələm tələsik (çoxlu texniki, qrammatik və tərcümə səhvləri bunu dəlalət edir) hazırlandığı dərhal nəzərə çarpan bu hesabatdakı fikirlərin təhlilinə keçməzdən əvvəl burada əsas təəccüb və təəssüf doğuran məqam təqdimat mərasiminin dünyanın əksər ölkə başçılarının, o cümlədən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin iştirakının nəzərdə tutulduğu Qlobal İqlim Sammitinin yüksək seqmentindən bir gün əvvələ təsadüf etməsidir. (bunun təhlilini politoloqlarımız versələr yaxşı olar).
İndi isə əsas mətləbə keçərək ədalət naminə qeyd edək ki, Azərbaycanda iqlim və inkişaf problemlərinə həsr olunan bu hesabatda iqlim problemlərinin ümumibəşəri xarakter daşıyan məsələləri (su çatışmazlığı, quraqlıqlar, daşqınlar, ekstremal atmosfer hadisələri, kənd təsərrüfatına təsirlər və s. kimi qlobal təhdidlər) üzrə bəzi faydalı tövsiyələr olsa da, əsas diqqətin ağına -bozuna baxmadan ölkəmizdə bu sahədəki vəziyyətə dair heç bir məntiqə söykənməyən fikirlər və təhdid xarakterli mülahizələrə yönəldiyi açıq -aşkar hiss olunur.
Bu baxımdan Azərbaycanda iqlim fəaliyyətləri barədə yanlış məlumatlar üzərində qurulan bu dolaşıq hesabatın özəyində duran ölkəmizin iqlim öhdəliklərinə dair daha vacib məqamlara aydınlıq gətiririlməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. İndi isə baxaq görək hesabatda nə deyilir, faktlar nə deyir:
1.Hesabatın başdan ayağa hər yerində ölkəmizin Paris Sazişi üzrə istixana qaz emissiyalarının 1990-cı illə müqayisədə 2030-cu ildə 35% və 2050-ci ildə isə 40% azaldılmasına dair götürdüyü iqlim öhdəliklərini yerinə yetirə bilməyəcəyinə dair fərziyyələr dönə-dönə vurğulanır. Hesabatdan çıxarışlar: “Neft və qaz rentasından və dövlət investisiyasından asılı olan hazırkı inkişaf modeli ilə bu məqsədlərə nail olmaq mümkün deyil” bax: səh11, “Hazırkı siyasətlər Azərbaycanın karbonsuzlaşdırma ilə bağlı 2030-cu və 2050-ci illər üçün məqsədlərinə nail olmayacaq”. bax: səh 13, “Hazırkı siyasətlər əsasında ölkənin 2030-cu ilədək 35 faizlik, 2050-ci ilədək isə 40 faizlik (1990-cı illərdə mövcud olmuş səviyyələrlə müqayisədə)24 MMT+ hədəflərinə nail oluna bilməz” bax: səh13, “2.1. Uzunmüddətli məqsədlə qısamüddətli icra arasında boşluq” bax:səh 16, “Lakin ölkə həm karbonsuzlaşdırma, həm də dayanıqlılıq göstəriciləri üzrə uzunmüddətli məqsədlə faktiki icra arasında boşluqla uzləşir” bax: səh17. “3.1.1. Nisbətən az səy tələb olunmasına baxmayaraq, Azərbaycan emissiyanın azaldılması sahəsində müəyyənləşdirdiyi MMT+ hədəflərinə nail olma yoluna davam etmir” bax: səh 25, Ölkədaxili karbonsuzlaşdırma fəaliyyətləri yoxdur. Bax: səh 44, və.s…
İndi hesabatdan bu çıxarışların nə dərəcədə düzgün və ya təhrif olduğunu bilmək üçün məsələnin mahiyyətinə və faktlara diqqət yetirək: Azərbaycanın ümumi istixana emissiyaları 1990-cı baza ilində 82,6 milyon ton CO2 ekvivalenti olub. Bunun 3.7 milyon tonu meşələr və digər torpaq və çoxillik kənd təsərrüfatı əkinləri tərəfindən udulub və təmiz netto emissiyamız 1990-cı ildə 79 milyon ton CO2 ekvivalenti olub. Ölkəmiz Paris Sazişi üzrə öhdəlik götürüb ki, 2030-cu ildə 1990-cı ildəki səviyyə ilə müqayisədə emissiyalarımızı 35 % azaldacaq. Rəqəmlə ifadə etsək bu təxminən 27,7 milyon ton olur. Yəni sadə riyazi hesablama göstərir ki, Paris Sazişi üzrə öhdəliklərimizin yerinə yetirilməsi üçün ölkəmizin istixana qaz emissiyaları 2030-cu ildə 79- 27,7 = 51.3 milyon ton CO2 ekvivalenti olmalıdır. Baxın Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi məlumatına əsasən bu rəqəm son inventarizasiya ili kimi 2021-ci ildə 58,1 milyon ton CO2 ekvivalenti təşkil etmişdir. Buradan aydın olur ki, biz hələ 2021-cı ildə öhdəliklərimizin təxminən 73 %-ni yerinə yetirmişik və öhdəliklərimizin yerinə yetirilməsi üçün qarşıdakı 7 il üçün cəmi 6,8 milyon ton qalıb Belə bir uğur ölkədə həyata keçirilən irimiqyaslı mitiqasiya tədbirləri – istilik elektrik stansiyalarında mazutdan ən təmiz yanacaq olan qaza keçid (dünyada hələ bir çox ölkədə (Almaniya, ABŞ və s. daxil olmaqla) daha çox emissiya yaradan kömürdən istifadə edirlər), bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə, arid bəzən ekstra arid zonalar daxil olmaqla yeni meşə massivlərinin salınması, enerji səmərəliliyinin artırılması, yeni texnologiyalara keçid, tullantıların səmərəli idarə edilməsi və s. nəticəsində mümkün olmuşdur. Ölkədə həyata keçirilməsi planlaşdırılan irimiqyaslı tədbirlərin təhlili göstərir ki, növbəti 7 ildə öhdəliklərimiz üzrə yerdə qalan kiçik payın da artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi üçün möhkəm baza yaranmışdır. Belə olan halda təbii olaraq sual yaranır ki, görəsən hesabatdakı bu fikirlər haradan götürülüb, nəyə əsaslanır? Demək olar ki, öhdəliklərini yerinə yetirmiş Azərbaycan niyə 2030-cu ilə olan öhdəliklərini yerinə yetirə bilməz? Nədən heç bir fakta əsaslanmadan belə bir cəfəng fikir yürüdülür? Üstəlik əsas qayəsini “Azərbaycan iqlim öhdəliklərini yerinə yetirə bilməz” kimi uydurma bir ideyanın təşkil etdiyi bu hesabatın Dubay Qlobal İqlim Sammiti öncəsi (açılış mərasimindən bir gün əvvəl) təqdim edilməsi bir təzyiq və təsir vasitəsi və ya təhdid deyildirsə, onda nədir? Kim deyə bilər ki, hesabat Azərbaycana qarşı xoş məramla, kömək etmək niyyəti ilə hazırlanmışdır?
2. Hesabatda ölkənin iqlim öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün tələb olunacaq maliyyə vəsaitləri üzrə fərziyyələrin ən azından 5-6 dəfə şişirdilərək, dəfələrlə təkrarlanması diqqəti cəlb edir.
Hesabatdan çıxarışlar: “Azərbaycanın strateji hədəflərində karbonsuzlaşdırma və dayanıqlılığa ehtiyacın yaratdığı uzunmüddətli çağırışlar hələ də əks olunmamaqla yanaşı, bir neçə istisna xaric, mövcud hədəflər hələ də müvafiq siyasətlərlə və investisiyalarla dəstəklənmir”. bax: səh 17, “Ümumilikdə, MÖS-də Azərbaycan 2022-2030-cu illərdə enerji sisteminə əlavə 6,3 milyard ABŞ $ investisiya yatırmalı ola bilər (ƏS-də tələb olunandan 58,1 milyard ABŞ $ çox), 2022–2060-cı illərdə isə əlavə 12,4 milyard ABŞ dolları (ƏS-də tələb olunandan 116,1 milyard ABŞ $ çox) yatırmalı ola bilər” bax:səh 26, “Ümumilikdə, baza ssenarisi ilə müqayisədə, XSS-də Azərbaycanın enerji sisteminə 2022-2030-cu illərdə əlavə 7,9 milyard ABŞ $, 2022-2060-cı illərdə isə əlavə 28,1 milyard ABŞ $ investisiya (hazırkı qiymətlərlə göstərilmişdir) yatırması tələb oluna bilər” bax:səh29, “2060-cı ilədək qlobal xalis sıfır emissiyaya uyğunlaşdırma yolu Azərbaycan üçün əlavə iqtisadi xərclər yarada bilər” bax:səh 47, “Təhlil göstərmişdir ki, 2060-cı ilədək xalis sıfır səviyyəsinə nail olmaq üçün Azərbaycan enerji sisteminə 2022-30-cu illərdə 7,9 milyard ABŞ $, 2022-60-cı illərdə isə 28,1 milyard ABŞ $ (diskontlaşdırılmış) investisiya yatırmalı ola bilər=”. bax:səh 65 və s…..
Göründüyü kimi hesabatda 2022-2030 illər üzrə iqlim öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün Azərbaycanın enerji sisteminə tələb olunacaq maliyyə vəsaitinin 7.9 milyard ABŞ dolları olacağı vurğulanır. Bu heç bir əsası olmayan və mövcud reallıqlardan dəfələrlə artıq olan bir rəqəmdir. Bunun da izahı elə bir alimlik tələb etmir və çox sadədir. Baxın ölkəmizin energetika sisteminin ümumi qoyuluş gücü 7 927 MVt təşkil edir. Bunun 6623 Mvt-ı istilik elektrik stansiyalarının payına düşür, iri su elektrik stansiyaları daxil olmaqla bərpa olunan enerji mənbələri üzrə elektrik stansiyalarının gücü 1 304 MVt-dır ki, bu da ümumi gücün təxminən 17 faizini təşkil edir.
Buradan aydın olur ki, bütövlükdə 35% öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün Azərbaycana əlavə olaraq maksimum 1500 Mvt bərpa olunan enerji lazımdır ki, enerji istehsalında bərpa olunan enerjinin payı 30 %-ə çatdırılsın. Həmdə Paris Sazişi üzrə 2030-cu ilə 35 % azalma öhdəliyini artıqlaması (artıq 73%-i yerinə yetirilib bax: yuxarı) ilə yerinə yetirilsin. Bunun üçün isə lap 2022-ci il qiymətləri (hərçənd ki, dünya bazarında günəş və külək stansiyalarının qiymətləri sürətlə ucuzlaşmaqda davam edir) ilə götürülsə belə Azərbaycanda 2030-cu hədəfinə nail olmaq üçün cəmi – cümlatanı 6 Qaradağ GES (hansı ki,tikintisi 293,3 milyon ABŞ dollarına başa gəldi) kimi stansiyanın tikilməsi kifayət edir. Buna isə indiki qiymətlərlə təxminən 1,7mlrd. ABŞ dolları lazım gəlir ki, bu da növbəti 7 il üzrə götürüləndə hər ilə hesabatda qeyd edildiyi kimi 1.1 milyard ABŞ dolları deyil, 250 milyon ABŞ dolları deməkdir. Bəs görəsən onda hesabatdakı bundan dəfələrlə artıq, yəni ildə 1.1 milyard ABŞ dolları, ümumilikdə isə 2030-cu ilə qədər 7,9 milyard ABŞ dolları lazımdır kimi fikirlər haradan götürülüb və əgər bu şişirdilmiş məlumat yanlış təsəvvürlər yaradaraq qaranlıq otaqda qara pişik tutmaq cəhdi deyildirsə, onda nədir və hansı məqsədə xidmət edir? Bu yeni müstəmləkəcilik forma və metodları deyildırsə, onda bəs nədir? Bəzi “ağzıgöyçək” ekspertlər görməzdən gələrək deyə bilərlər ki, bu bizlik deyil və modelin verdiyi nəticədir. Yuxarıda bunun indiki dünya bazar qiymətləri ilə sadə izahını verdim. Bir də atalar demişkən görünən dağa bələdçi nə lazımdır. Yəni bu məsələdə hər şeyin aydın göründüyü yaxın 7 illik dövr üçün modelin (istfadə olunan model və ona verilən parametrlər barədə bir az sonra) nəticələrinə heç bir ehtiyac duyulmur.
2060-cı ilə tələb olunan investisiyaların necə şişirdildiyi də nəzərdən qaçırılmamalıdır. Heç kim deyə bilməz ki, 30 ildən sonra dünyada elektrik enerjisinin, suyun, ərzağın və ya yanacağın qiymətləri necə olacaq? Ona görə də bu cür əsassız, özünü doğrultma ehtimalı 1%-dən aşağı olan cəfəng fərziyyələrin üzərində dayanmaqla oxucuların vaxtını itirməyinə dəyməz.
3. Maraqlı məqamlardan biri də “Azərbaycan 2030 və 2050-ci il üzrə öhdəliklərini yerinə yetirə bilməz” fikri qəti olaraq bəyan edilən hesabatda nədənsə, ölkənin iqlim öhdəliklərinə böyük töhfələr verəcək Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərində “Yaşıl enerji” zonasının yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında”, “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azad edilmiş ərazilərinə Böyük Qayıdışa dair I Dövlət Proqramı” çərçivəsində salınacaq 30 min ha meşəbərpa işləri, Qaradağ GES (Masdar 230 Mvt) Abşeran Xızı KES (AQVA Pover 240 Mvt),Cəbrayıl-Zəngilan (BP 230 Mvt) Xudafərin SES(100 Mvt) “Qız Qalası” (40 Mvt), işğaldan azad edilmiş ərazilərdə KSES-lər (170 Mvt), Koreya şirkətləri tərəfindən Laçın/Kəlbəcər ərazisində 100 MVt gücündə tikintisi planlaşdırılan KES və ölkə Prezidenti İlham Əliyevin 7 fevral 2023-cü il tarixli Fərman ilə təsdiq edilmiş 2022-ci il dekabrın 17-də Buxarest şəhərində imzalanmış “Azərbaycan Respublikası, Gürcüstan, Rumıniya və Macarıstan Hökumətləri arasında yaşıl enerjinin inkişafı və ötürülməsi sahəsində strateji tərəfdaşlıq haqqında Saziş” barədə heç bir məlumat verilməyib və ya istifadə olunmayıb? Hansı ki, bu fəaliyyətlərin nəinki 35 % öhdəliklərin, hətta emissiyalarda əlavə azalmaları necə şərtləndirəcəyini görməmək gülüncdür. Əksinə (bax:səh 26) “Yeni azad olunmuş ərazilərdə 2050-ci ilədək xalis sıfır emissiya səviyyəsinə nail olmaq üçün əlavə təklif və tələbat yönümlü investisiyalar tələb oluna bilər” Sual olunur qlobal emissiyalarda 0,1 % karbon izi olan, gənc və dinamik inkişaf edən bir ölkənin qlobal iqlim öhdəliklərindən narahat olan Dünya Bankı kimi nəhəng maliyyə təşkilatı infrastrukturu tamamilə viran edilmiş bu torpaqlarda elan olunan Yaşıl enerji zonasına niyə aşağı faizli, uzunmüddətli güzəştli kreditlərini ayırmır?
Həmdə bütün qeyd edilən bu iri layihələrlərlə yanaşı, təbii ki bütün sektorlarda (məişət daxil olmaqla) innovativ texnologiyalardan istifadə və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə haqqında qanunun yaratdığı stimullar nəticəsində icra ediləcək minlərlə kiçik layihələr də növbəti illərdə emissiyaların azalmasına mühüm töhfə verəcəyi heç kimdə şübhə doğurmur.
4. Hesabatdakı istifadə edilən modellər barədə nəzərinizə çatdırım ki, bu dünyada qismən qəbul edilmiş prosedurlardandı. Özünü doğrultma ehtimallarının aşağı olması modellər üzrə təlimatlarda da qeyd olunur. Düzgün parametrlər qoyulduğu halda uzunmüddətli dövrlər (40,60 il vəs) üçün müəyyən bir qida verə bilər. Həm də modelə nə qədər çox sıralı (daha çox ilin məlumatları) məlumatlar və daha son illərin məlumatları qoyularsa onun etibarlılığı xeyli yüksək olar. Bu baxımdan dünyada qəbul edilmiş modellər vardır. Lakin mənə hesabatda istifadə edilən CompactPRIMES modelinin adı tanış gəlmədiyindən Googlda bir axtarış verdim və gördüklərimdən dəhşətə gəldim. Belə ki, E3-Modelling şirkəti tərəfindən CompactPRIMES əsasında ESA modeli (Azərbaycan üçün Enerji Sistemi modeli) hazırlandığı və ancaq Azərbaycanın 2015-ci il statistikasına uyğunlaşdırılmış və 2050-ci ilə qədər 5 illik mərhələli həllində tətbiq edildiyi bildirilir.
Baxın 2023-cü ilin sonunda hazırlanan bir hesabatda istifadə olunan modeldə parametrlər 8 il əvvəlin məlumatları yəni 2015-ci ilin məlumatlarıdır. Heç olmasa təxminlərin etibarlılığını artırmaq xatirinə ölkənin ingilis dilində olan hazır rəsmi statistikasından əziyyət çəkib son 5 ilin məlumatlarını götürməyi belə özlərinə rəva biməyiblər. Bu da hesabatın necə tələsik və başdansovdu hazırlanmasının daha bir əyani sübutudur. Üstəlik yuxarıda qeyd elədiyim Yaşıl enerji üzrə ölkəmizdə həyata keçirilən irimiqyaslı tədbirlərin heç biri haqqında məlumatlar o modellərə qoyulmadığı da aydındır. Çünki istifadə edildiyi təqdirdə nəticə fərqli olacaqdı və xox gəlmək üçün sərf etməyəcəkdi. Burada həm də E3-Modelling şirkətinin bunlardan xeyli insaflı olduğu da görünür. Çünki onlar ən azından bu modelin ancaq Azərbaycan üçün hazırlandığını və ora yerləşdirilən məlumatların ancaq 2015-ci ilin statistik məlumatları olduğunu bildirirərək öz saytlarında yerləşdiriblər.
Digər maraqlı və həmdə gülünc məqamlardan biri də belə bir mötəbər qurumun hesabatında (bax: səh18) “Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) iqlim dəyişmələri üzrə proqram üzrə milli koordinator kimi, UNFCCC konvensiyasına hesabat verməyə məsul olsa da, ölkənin strateji baxışının müəyyənləşdirilməsinə və idarə edilməsinə məsul deyil” kimi absurd fikir vurğulanır. Bu nə deməkdir? Axı dünya ölkələrinin hamısında bu kimi nazırliklərin funksyaları elə adından bəllidir.
Əlbəttə belə bir hesabatın hazırlanıb, Dubay Qlobal İqlim Sammitinin rəsmi açılışından 1 gün qabaq Bakıda onun təqdimatının keçirilməsi ölkəmizə qarşı açıq təxrıbat olmaqla acı təəssüf doğurur.
Daha çox təəssüf doğuran digər məsələ isə hesabatı hazırlayan 75-dən çox üzvü olan komandanın tərkibində 5-6 yerli mütəxəsislərin də olmasıdır.
Bundan daha çox təəssüf və həmdə təəccüb doğuran acınacaqlı məqam isə həmin “sapı özümüzdən olan” ekspertlərin bəzilərinin dövlət qurumlarında məsul vəzifə tutmalarıdır.
Ən acınacaqlısı isə qeyd olunan yanlış məlumat, fərziyyə və fikirlərlər üzərində qurulan bu hesabatın təqdimatı ilə bağlı yayilan press-relizdə bu hesabat “Azərbaycan üçün dayanıqlı və xalis sıfır emissiyalı inkişafın təmin edilməsi üçün strateji yol xəritəsi və ölkə əhalisini iqlim dəyişikliyinin mənfi təsirlərindən qoruya biləcək tədbirlərin həyata keçirilməsinə keçid üçün praktiki yol kimi təqdim olunur”.
Buna bənzər təxribat xarakterli hadisənin 2015-ci Parisdə keçirilən COP-un 21-ci sessiyası ərəfəsində də şahidi olmuşduq. O zaman Fransa COP21-in ev sahibi kimi xüsusi canfəşanlıq göstərirdi. Azərbaycana səfərə gəlmiş Aİ nümayəndə heyəti tərkibində olan fransa nümayəndələri görüş zamanı ölkəmizi qlobal iqlim dəyişmələri problematikasında neft ölkəsi kimi tarixi məsuliyyət daşıdığını bəyan etmişdilər. Lakin vaxtında verilən əsaslandırılmış cavablar nəticəsində təxribatın qarşısı alındı.
Burada görünür ki, iqlim adı altında gedən qlobal mübarizədə bəzi dairələrin öz çirkin maraqlarını güdməsi nəticəsində hərdən müxtəlif konfliktlərin yaranması qaçılmaz olur. Bu baxımdan belə məsələləri nəzərdən qaçırmamalı, xüsusilə diqqətli olmalı, hər çalınan havaya oynamamalı və məsələnin mahiyyətini dərindən araşdırandan sonra özümüz qərar verməliyik.
Təcrübə göstərir ki, ölkə haqqında qəsdən yanlış təsəvvürlər yaradan, ölkənin uğurlu yaşıl enerji strategiyasına gölgə salan, iqlim öhdəliklərini yerinə yetirə bilməz vəs. kimi heç bir elmi izahı olmayan fikirlərlə ölkənin beynəlxalq imicinə xələl gətirən təhdid xarakterli bu kimi hesabatlara vaxtında cavab verilməsə, qabaqlayıcı tədbirlər görülməsə qarayaxma kompaniyası, faktların təhrif edilməsi halları getdikcə daha da arta bilər. Bu baxımdan ölkə Prezidenti İlham Əliyevin təşəbbüsü ilə Konvensiya Katibliyi tərəfindən 2024-cü ildə ölkəmizdə keçirilməsi artıq rəsmən elan edilən COP-un 29-cu sessiyası ərəfəsində müxtəlif təşkilatlar tərəfindən bu kimi təxribat hallarının baş verməsi istisna deyildir və ona görə də dövlətin aidiyyəti qurumlarının yüksək səviyyədə diqqətli və ayıq -sayıq olmaları müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
Hesabat o qədər qeyri-peşəkar üslubda hazırlanıb ki, onu hazırlayanların əməyini düzgün qiymətləndirmək üçün nədənsə azərbaycan dilində bir ifadə tapa bilmədim və düşündüm ki, rusların “svinya v oqorode” məsəli belə yerdə qeyri-peşəkarlığı, səriştəsizliyi əks etdirən ifadə kimi daha yaxşı səslənir.
İsa Əliyev
İqlim dəyişmələri üzrə müstəqil ekspert
