Azərbaycan ədəbiyyatında mərsiyə şeirinin görkəmli nümayəndələri yetişmişdir. Raci, Qumri, Dəxil kimi mərsiyə şairləri kədərli notlar üzərində qurulmuş bu janrın poetik imkanlarını genişləndirmişlər. Nəsiminin və Füzulinin də müraciət etdikləri dini mövzuda orta yüzilliklərdə onlarla Azərbaycan şairi yazıb-yaratmış, Kərbəla şəhidlərinin faciəli taleyini qələmə almışdır. Şeirləri öz orijinallığı və ifadə zənginliyi ilə seçilən Raci təravətli şairlərdən biri Seyyid Miryusif ağadır.
Seyyid Miryusif ağa Cəlilabad bölgəsinin ilk şairidır. O, XIX yüzilliyin sonlarından XX yüzilliyin ortalarınadək yazıb-yaratmışdır. Seyyid Miryusif ağa Mirfəttah oğlu (Əzizov) Cəlilabad rayonunun Alar kəndində yaşamış və burada vəfat etmişdir. O, 1887-ci ildə Meşkin şəhəri yaxınlığındakı Ərçə kəndində anadan olmuşdur. Onun babaları Qumda yaşayırmış. Qumda istədiyi qızı valideyinləri almadığına görə Miryusif ağanın babası acıq edib Meşkinə köçmüşdür. Meşkin şəhərində böyük bağ salmış və bu bağın məhsulu hesabına yaşamışdır. Şair ərəb və fars dillərini öz ana dili kimi bilmiş, fiqh, fəlsəfə və din kitablarını oxuyub biliyini artırmış, Kərbəla vaqiəsini büsbütün qələmə almış və şəhidlərin hamısının dilindən mərsiyələr yazmışdır.
Şairin tərbiyəvi əhəmiyyətli dünyəvi şeirləri də olmuş, lakin vaxtında toplanılmamışdır. Seyid Miryusif ağanın həm dini, həm də dünyəvi şeirləri əruzun bütün qaydalarına əməl olunmaqla qələmə alınmışdır:
Miryusifin valideyinləri ticarətlə də məşğul olmuşlar.
Miryusif ağa ilk dəfə 14 yaşında, ikinci dəfə isə 19 yaşında Kərbəlanı ziyarət etmiş, bir il Kərbəlada yaşamışdır. O, ərəb və fars dillərini ana dili kimi bilirdi. ərəb dilində olan fiqh, fəlsəfə və din kitablarını oxuyub öz bilyini artırmışdı.
Meşkində Miryusif ağa qardaşı və bacısı ilə yaşayırdı. Miryusif ağanın Meşkindən mühacirət etməsinin səbəbi XX yüzilin əvvəlindəki hərc-mərclik, soyğunçuluq və quldurluq olmuşdur. Dəfələrlə onların bağına basqın olunmuş, mer-meyvələri talan edilmişdir. Bu hərc-mərclik illərində Miryusif ağa güllə yarası almışdı.
Seyyid Miryusif ağanın Şimali Azərbaycana mühacirəti 1903-1905-ci illərə təsadüf edir. O, Xəlilabad kəndində (Cəlilabaddadır) Səfəralı adlı bir şəxsin evində yer eləyib geri qayıtmış, anasını, bacısını, bacısının ərini və qaynatasını gətrimişdir. Bir müddət Xəlilabad və Badamağac kəndlərində yaşamışdır. Burada Yolçu və Ağayetərlə dostluq etmişdir. Ağayetərin oğlu İsgəndər, Miryusif ağanı ömrünün sonunadək yoxlayırdı.
Miryusif ağa Xəlilabadda olarkən əslən Sərablı olan Gülxanımla evlənmişdir. 1928-ci ildə oğlu Mirhüseyn dünyaya gəlmişdir. Lakin Mirhüseyn üç yaşında ikən anası dünyasını dəyişir.
Miryusif ağa Alar kəndində savadlı mollaya ehtiyac olduğunu görüb oraya köçür. Elə həmin ildə özünə ev tikir, bağ salır. Burada Sarıgül adlı qadınla evlənir, iki oğlu və bir qızı olur.
Miryusif ağa dini biliklərərə mükəmməl yiyələndikdən sonra Quranın bütün ayələrini ərəbcən təcümə etmiş, oğlanlarına və nəvələrinə öyrətmişdir. Güclü hafizəsi vardı. Qocalanda gözlərinin səifləməsini görən Seyyid Miryusif ağa Quranı əzbərləyir.
Seyyid Miryusif ağanın Ərdəbildə və Tehranda qohumları yaşayır. O, İslam dinini yaxşı bilən Şeyx Əsədulla və Şeyx Qüdrətlə dostluq edirdi. Onlar elmi mübahisələr edir və məsləhətləşmələr aparırdılar.
Seyyid Miryusif ağa dini biliklərlə yanaşı, bostançılıq və bağçılıq işlərini də gözəl bilirdi. Miryusif ağa öz dini vəzifəsini həmişə şərəflə yerinə yetirmişdir. Aclıq və repressiya illərində vəfat etmiş adamların dəfnini təşkil etmişdir. O zaman Cəlilabadda az-çox taxıl olduğundan başqa rayonlardan buraya çörək dalınca gəlirdilər. Çörək tapmayıb acından ölənlər də olurdu. Elə gün olurdu ki, Miryusif ağa kənd sakini Ağarəhim Qasımovla 2-3 adam dəfn edirdi.
Seyyid Miryusif ağanın ailəsində nəsil şəcərəsinə hamı hörmətlə yanaşır. Onların babası Miribrahim olmuşdur. Ondan Mirəziz, Mirəzizdən isə Mirfəttah, Mirhəşim, Mirhəbib, Mirleyla, Mirsurə və Mirxədicə olmuşdur. Bu nəsildən olanlar Meşkində yaşayırlar. Mirəzizin böyük oğlu Mirfəttahın üç övladı olmuşdur: Mirağa, Miryusif və Mirzəhra. Mirağa Mirfəttah oğlu iki dəfə Kərbəla ziyarətində olmuş, sonuncu ziyarətdən geri qayıtmamışdır. Qəbri Kərbəla şəhərindədir.
Mirfəttahın ikinci oğlu Miryusif ağanın Mirhüseyn, Aminə, Mirağa və Mirəhməd adlı övladları olmuşdur. Mirhüseyn, Mirağa və Mirəhməd Cəlilabad rayonunun Alar kəndində hörmət və ehtiram qazanmışlar. Onlar atalarının adını həmişə uca tutmuş, onun adına layiq işlər görmüşlər.Hamısı dünyasını dəyişmişdir.
Seyyid Miryusif ağa 1975-ci ilədək Aların və ətraf kəndlərin xeyir-şər məclislərinin ağsaqqalı olmuşdur. Miryusif ağa həmin il martın 3-də vəfat etmişdir. Alar kəndinin Əlliev qəbristanlığında dəfn olunan Seyyid Miryusif ağanın məzarı üzərində türbə ucaldılmışdır. Pir şairinin türbəsi ziyarətgaha çevrilmişdir.
Seyid Miryusif ağanın “Mənə hər bivətən ağlar” dini şeirlər toplusu 2004-cü ildə çap olunmuş və 2008-ci illərdə təkrar işıq üzü görmüşdür.
Seyyid Miryusif ağanın şəxsi həyatının acınacaqlı və əziyyətli keçməsi, şübhəsiz, onun bədii yaradıcılığına də təsir etmişdir. O, Kərbəla vaqiəsini büsbütün qələmə almış, şəhidlərin hamısının dilindən mərsiyələr yazmışdır.
Miryusif ağanın yaradıcılığının əsasını dini şeirlər təşkil edir. Təəssüf ki, onun bütün şeirləri qorunub saxlanmamışdır. Nəvəsi Hacı Mirfəttahda 200-dək mərsiyə vardır. O, İmam Hüseyn təziyəsi ilə əlaqədar 10 rövzədən ibarət əlyazmasını qiymətli xəzinə kimi qoruyub saxlayır. Miryusif ağa repressiya illərində əlyazmalarını, o cümlədən şeirlərini, qiymətli dini kitablarını yandırıb məhv etmək məcburiyyətində qalmışdır. Bir neçə dəfə komsomol və kommunist “fəalları” onu NKVD-yə satmışlar. Lakin xoş təsadüflər və xalq içərisində olan böyük nüfuzu Miryusif ağanı gözlənilən bəlalardan qurtarmışdır. Alar kəndinin xeyirxah adamları onu qorumuşlar.
Seyyid Miryusif ağanın mərziyələri oxucu auditoriyasına ilk dəfə “Həməşərə” qəzetinin (1993, 24 iyun) səhifələrində çıxarılmışdır. “Ağlar” adlı bu mərsiyə tədqiqatçı Zaman Əsgərlinin və yazıçı-publisist Böyükxan Bağırlının təqdimatı ilə verilmişdir. Zaman Əsgərli “Mərsiyənəvis” adlı məqaləsində yazmışdır: “Raci, Qumri, Dəxil kimi görkəmli mərsiyə şairləri ilə yanaşı, adl geniş oxucu kütlələrinə məlum olmayan qüdrətli mərsiyənəvislər də yetişmişlər. Onlardan biri də Miryusif ağadır. Onun mərsiyələrində Raci tərəvəti hiss olunmaqdadır”. Seyyid Miryusif ağa haqqında materialları ilk dəfə oxuculara təqdim edən Böyükxan Bağırlı heyrətini gizlədə bilməyərək yazırdı: “Hamı bu mərsiyələrə, əvəzsiz ədəbi irsə görə “Seyyid” təxəllüslü Miryusif ağaya rəhmət oxuyur. Mütəxəssis gözüylə ağanın yadigarlarına – mərsiyələrinə nəzər yetirdikdə görürsən ki, Miryusif ağa klassik şeirimizin bilicilərindənmiş”.
Seyyid Miryusif ağanın şeirlərinin öyrənilməsi və nəşri ilə əsasən “Nöqtələr” ədəbi qrupu məşğul olmuşdur. Hətta tənqidçi Tehran Əlişanoğlu “Nöqtələr” ədəbi qrupu haqqında söhbət açarkən onun əyalətin “pir şairi” Seyyid Miryusif ağanın yaratdığı “poetik zəmin üzərində ucaldığını” yazır. Qrupun fəlaiyyəti nəticəsində “Sinəzən əz zəbani Fatimeyi ərus”, “Yaralu”, “Zeynəb” mərsiyələri, sonralar isə “Qardaş”, “Hüseyn”, “Yoxdur”, “Olma mədhuş”, və “Ağlama belə, ey əmi qızı” şeiləri işıq üzü gördü.
Miryusif ağanın həyatı və yaradıcılığı haqqında ilk böyük (yazı bu sətirlərin müəllifinin imzası ilə) “Vətəndaş həmrəyliyi” qəzetinin 1997-ci il 2-9 dekabr sayında çap olunmuşdur. Sonralar bu mövzuda bir neçə yazı meydana çıxmışdır.
Seyyid Miryusif ağanın həm dini, həm də dünyəvi şeirləri əruzun bütün qaydalarına əməl olunmaqda qələmə alınmışdır:
Əzizim, fanidir dünya, bu dünyada vəfa yoxdur,
Cəfa çoxdur bu dünyada, vəli axır səfa yoxdur.
Əgər beş gün cəfası var ki, qafil, yatma, huşyar ol,
Çəkər axır səni qəbrə, sənə bir rəhnüma yoxdur.
Kəfən əgnündə qəbr içrə, qaranlıq həmzəban olmaz
Ki, qürbət ölkə bimunis, sənə bir aşina yoxdur.
Bəsirətlə əgər baxson, hanı İsgəndəri dövran,
Nə Davudu, Süleymanı, nə təxtü, nə tila yoxdur.
Hanı Yusif, hanı İsa, hanı Musa Kəlimullah,
Nə İbrahim Xəlilulllah, Məhəmməd Mustafa yoxdur.
Bəzi mərsiyələrində ərəb və fars sözləri çox işlənsə də, Seyyid Miryusif ağanın dili digər mərsiyənəvislərə nisbətən sadə və anlaşılandır:
Ey Museyi-Kazım, mənə bir bivətən ağlar,
Həm kuhi-biyaban sənə, həm də çəmən ağlar.
Yaxud:
Ey bacı, dəstü qəza hər kimi bir karə yazıb,
Ayırıb qısməti qəm hər qəmə bir çarə yazıb.
Adəmü Nuh ilə Davuda yazıb giryələri,
Giryədən kor ola Davudun iki didələri.
Tifil vəqtində yazıb çəkməyə hicri pədəri,
Yusifi satmaq üçün Misirdə bazarə yazıb.
Yazdı Musa ilə İbrahimə çox zülmü bəla,
Ona Nəmrud ilə həm, bir buna Fironu yazıb.
Fəthi Musaya, Xəlilə yazılıb nari cəfa,
Əvvəli narə, vəli axırı gülzarə yazıb.
Ənbiyalər nə qədər, aləm əra oldu fəna,
Tab edüb zülmə vəli qıldılar kim əhdə vəfa.
Kəsdi Yəhya başını zülmilə kim əhli xəta,
Zəkəriyyə bədənin çəkməyə mişarə yazıb.
Yazub ustadi əzəl bircə peyğəmbər gətirə,
İsa adlı atasız əhdi vəfanı yetirə.
Batili yox qılıb həqqi o, xəlqə yetirə,
Cismi pakini onun ovci nəva darə yazıb.
Ey bacı, cəddim ilə Əhmədi Mahmuda görə
Yazılub zülmü sitəmlə düşə dəndani yerə.
Bacı, tab eyləyərəm mən də qəzavü qədərə,
Bir qılınc dəstü qəza heydəri kərrarə yazıb.
Yaxud da:
Ağlama belə, ey əmu qızı,
Nalədən solub güllərim mənim.
Curi zülm ilə qanimə boyar
Şümri bihəya əllərim mənim.
Eylədim həya pişivaz edəm,
Ey əmu qızı, ağlama, səni.
Çox xəcalətəm yox suyum verəm,
Ahu nalədən dağlama məni.
Yari yavərim qırdılar hamu,
Rəhmi eyləməz leşkəri düşər.
Karivani qəm yüklənib əcəb
Düşdülər yola ellərim mənim.
Epiteti, istiarəsi, mübaliğəsi, həmçinin ritm yaradan vasitələri klassik şeirin tələblərinə cavab verən bu mərsiyələrdə Seyyid Miryusif ağa həm də öz poetik bioqrafiyasını yaratmışdır. Haqsız olaraq incidilən, hətta doğma yurdunu tərk etməyə məcbur olan şair köməyi özü kimi təzyiqlərə, təqiblərə məruz qalan bəndələrdən deyil, ömür boyu vəsf etdiyi və aşiqi olduğu Allahdan, peyğəmbərdən və imamlardan umurdu:
Bu Seyyid Həzinin halına ol xəbər,
Zalım əlində qoyma olsun, ağa giriftar.
“Dutmuş bizi bəla”deyib Sahib əz zamana üz tutan şair ötən yüilliyin 30-cu illərində sürgün təhlükəsi altında yaşayırdı. “Bu şiələr olub düşmən əlində xar, təngə düşüb hamı, dərdə olub düçar” misralarında düşmən adı altında Sovet rejimi nəzərdə tutulur. Rejimin ziyalıları bir-bir məhv etməsi də bu iki misrada güclü və tutarlı ifadə olunmuşdur. “Ya Sahib əz zaman” sinəzənini oxuduqca Seyyid Miryusif ağanın öz əlyazmalarını yandırmasının səbəbi aydınlaşır.
Göz yaşlu, dil məlul, ağlar bu şiələr,
Bu çövrü zülmdən olmuşlar dərbədər.
Dolmuş cahan, ağa, zülmilə səbəsər,
Həm ərzü, həm səma, ya Sahib əz zaman!
Şairin hər misrası, hər bəndi poetik keyfiyyətlərinə görə araşdırılmağa layiqdir. Seyyid Miryusif ağanın bədii təsvir vasitələrinin səviyyəsini onun hər hansı mərsiyəsindən bir neçə bənd almaqla təhlil etmək mümkündür. “Əbi Ədrikni” sinəzənindəki həm dil aydınlığına, həm də ritmikliyə fikir verin:
Lalə tək old, əbi, çöllər əra bu çəmənim,
Boş yerə, qanə batıb gül-gül olub gül bədənim.
Boyanıb lalə kimi qanə bədəndə kəfənim,
Çarə yoxdur məni naçarə, əbi ərdikni…
Sel təki qanun axıb, ey baba, hər yanə gedür,
Mürgi ruhim bəzənib möhləti canənə gedir.
Cismidən ayrı düşüb cənnəti-rizvanə gedir,
Dəhridə yandı bu can narə, əbi ədrikni.
Seyyid Miryusif ağa əruz vəzninin tələblərinə görə eyni sözü anlaşılan bir neçə formada verir: Şəh (şah), məh (mah), gəh (gah), qomi (qövm), şiyyə (şiə), qılıc (qılınc), gögül (könül), və s. və i. a. Yaşadığı Alar kəndinin dialekt sözlərinə bolluca müraciət edən Seyyid Miryusif ağanın ədəbi dili linqvistik baxımdan maraq doğurur.
Əlbəttə, Seyyid Miryusif ağanın yaradıcılığı ciddi tədqiqatçı araşdırmasına möhtacdır. Ümid edirik ki, Raci təravətli bu pir şairinin ədəbi irsi gələcəkdə hərtərəfli araşdırılacaqdır.
Bilal Alarlı HÜSEYNOV,
filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
