Müsəlman Şərqinin yaradıcı bozluğunun sirri bu məqamda gizlənir…
Söz vaxtına çəkər; keçən il bu vaxt sosial şəbəkədə belə bir sual paylaşmışdım ki, nə üçün Şərq düşüncəsi mifdən loqosa keçə bilmədi, niyə “Min bir gecə” nağıllarının içindən modern mətnlər – Şərq romanları çıxmadı?
Bir xeyli qələmgəzdirən yazdı ki, bu, Şərqin özünəməxsus gözəlliyidir!
Məntiqlə düşünsək, Şumer miflərinin loqosuna tapınan Şərq mədəniyyəti Yunan allahlarının xaosundan güc alan Qərb mədəniyyətindən reallığa, ağıla, səbəb-nəticə qanununa daha yaxın deyildimi? Tanrılardan fərqli olaraq miflərin yer-yer tipli varlıqlar olduğunu nəzərə alsaq, sualımızın subyektiv şüura deyil, mədəniyyət tarixinə söykəndiyi daha da aydın görünmürmü? Nədən ixtisaslaşmış allahların məskəni olan Yunanıstanda mənəviyyat ruha, duyğuya deyil, ağıla, məntiqə önəm verdi? Sizcə, onlar daha çox yuxarılara, atmosferin daha seyrək qatlarına bel bağlamalı deyildilərmi? Onların ki göyləri, dağlarının zirvələri allahlarla dolu idi.
Qədim yunanların mifdən məntiqə keçidi tragediyanın yaranışı ilə baş verib. Tragediya – görünən, eşidilən, hərəkət edən mətn – sözünün etimologiyası onu “keçi nəğməsi” kimi izah edir. Hansı keçi? Məsələnin məğzi bu nəğmə oxuyan “keçi”də gizlənmiş olmalı. Bu nəğmə oxuyan keçi “günah keçisi” dediyimiz və ta Misir mədəniyyətindən bugünəcən hər yerdə axtardığımız və tapan kimi daş-qalaq etdiyimiz simvolik qurbanlıq olmasın?
Bizim bu keçinin “kimliyini” aydınlaşdırmadan ölməyə haqqımız yoxdur!
Qədim yəhudilər fəlakətlər baş verməsin deyə hər il tanrıya (Yahovaya) və şeytana (Azazelə) bir keçi qurban verirdilər. Hər iki keçi insanların günahlarının əvəzi olaraq “ödənilirdi”. Metafizik rüşvət!
Eyni ayin ilk xristinalarda da vardı; amma xristianlar tanrıya qurban verdikləri “günah keçisi”ni kəsib özləri yeyirdilər, şeytana çatacaq keçini isə ya bir uçrumdan atırdılar, ya da çöllüyə buraxırdılar.
Bu ayin yunanlara Misir mifologiyasından keçmişdi; belə ki, Misir mədəniyyətindən Asiyanın böyük bir hissəsinə, o cümlədən Yunanıstana yayılan kefcil tanrı Dionisin el şənliklərində keçi libası geyinib nəğmə oxuyan keçilər vardı. Yunanlar ilk dəfə “günah keçilərini” insanlarla əvəzləmişdilər. Apollon adına keçirilən “Thargelia” adlı festivallarda püşkatma yoluyla bir qadın və bir kişi seçilir, “günah keçisi” adına qamçılanır və uzaq bir yerə aparılaraq daş-qalaq edilirdilər.
Məncə, biz “Thargelia” adlı festivalın varlığı ilə qədim yunan tragediyasının izinə düşə bilərik. Araşdırmalar “trogoedia” kəlməsinin də Dionis ayinlərindən gəldiyini söyləyirlər: “Trag-tragos” keçi, “Odie-melodie” isə nəğmə deməkdir. Görünür, Dionisin keçi paltarı geyinib nəğmə oxuyan keçi-insanları ilə Apollonun “günah keçisi” olaraq seçilən və öldürülən insanları arasında dini, mistik bir bağ olub.
Demək ki, tragediyanın kökünün öz günahlarını ağı şəklində oxuyan, etiraf edən insan-keçinin nəğməsi kimi anlamamaq üçün çox ciddi intellektual müqavimət göstərməliyik. Çox güman ki, iki-üç əsrdən sonra tragediyaya çeviləcək Apollon ayinlərində püşkatma yolu ilə seçilən və günah keçisi kimi qurban ediləcək keçi paltarları geyindirilmiş bədbəxtlər əvvəlcə öz günahlarının ağısını oxuyur və özlərinin timsalında bütün toplumun günahlarının bağışlanmasını tanrıdan istəyirmişlər. Ətrafdakılar isə indi bizim kütləvi oxunan duaların sonunda xorla “Amin” dediyimiz kimi, o “günah keçiləri”nin dualarının nəqarət hissəsində iştirak edirmişlər. Bu da get-gedə Nitsşeni valeh edən yunan xorunun yaranmasına gətirib çıxarıb.
Mifdən məntiqə keçidin tragediyanın yaranışı ilə baş verdiyini nəzərə alanda məndə heç şübhə yeri qalmır ki, yunanları mifdən məntiqə gətirib çıxaran ilkin səbəb günahdan arınmaq amacı olub; tragediyada nəğmə oxuyan “keşi”lərin əcdadı da “günah keçiləri” idi.
(Bu ayinlər sonralar şəkildən-şəklə düşərək Mixail Baxtinin “romanın əcdadı” hesab etdiyi xristian karnavallarına çevrildilər.)
Mifdən məntiqə keçidin qətiləşməsində, şübhəsiz ki, bəzi iddialara görə, Şərq sufilərinin “atası” olan yunan sofistləri ilə fəlsəfi mübarizə aparan Platonun rolunu yada salmamaq cahilliyimiz olardı. Platon sofistlərin bilginin əlçatmazlığını təbliğ edən gəzərgi müdrikliyini sərt tənqid edirdi. Bilgiyə çatmaq mümkündür, bunun yolu fəlsəfi yoldur ki, insan ağlından istifadə edərək faktları dəyərləndirib bilgi sahibi ola bilər. Platon belə deyirdi. O, bilgini hər nə qədər ruhani mənşəli hesab etsə də, onu əldə etmək üçün bircə yol tanıyırdı: faktlara söykənən ağlın yolu.
Şərq düşüncənin sofistik mərhələsində ilişib qaldı, üstəgəl, “günah keçiləri”ni də “qurbanlıq qoçlarla” əvəzləyib etirafdan yayındı.
İşin fəlsəfi ölçüsü daha sonra yunanlarda sənətə sıçradı.
Əvvəlcə qədim yunanlar öz allahlarını bədənləşdirməyə (heykəlləşdirməyə) başladılar. Belə ki, allahları insan bədəni formasında göstərməyə cəhd etmələri yunanları ideal görüntü əldə etməyə sövq edirdi. Çünki allaha aid olan (bədən) ideal, mükəmməlin mükəmməli kimi görünməli idi.
Simmetriya duyğusu. Eduard Səidə görə, qərbli özünü məhz simmetriya duyğusuna sahib olduğu üçün şərqlidən üstün sayır. Kissincer belə də deyir: “Bizim (Qərbin) Nyutonu (universal ölçü sistemi) var, onların (Şərqin) yoxdur”. Qərb düşüncəsinə görə, şərqli beyni dağınıq və yayğındır, heç bir simmetriya duyğusuna malik deyil. Simmetriya məntiqin oğludur.
Avropalılar simmetrik düşüncə tərzini qədim yunan heykəllərindən öyrəndilər. Əslində, yunanlar da tanrı heykəllərini Misirdən götürmüşdülər, lakin Misir heykəlləri simmetrik ölçülərdən məhrum idi. Yunanlar ilk dəfə riyazi estetikaya söykənən heykəllər yondular. Bu heykəllər lap siftədən yunanlarda simmetriya və nisbət anlayışlarının yaranmasına, həyata, dünyaya bu anlayışların gözü ilə baxmalarına yol açdı. Simmetriya və nisbəti düzgün hesablamaq üçün riyaziyyata ehtiyac vardı.
Riyaziyyata gedən yol bilgidən, məntiqdən keçirdi. Beləliklə, qədim yunanlar öz allahlarının insan formasında heykəllərini yona-yona ağıllandılar, məntiqin, riyaziyyatın, həndəsi dəqiqliyin həzzini yaşadılar, simmetriyadakı gözəlliyi (estetikanı) kəşf etdilər, yaradıcılıqda şeylərin bir-birilərinə nisbətini ölçməyin üzə çıxan mükəmməlliyindən zövq aldılar.
Yunan, daha sonra Qərb heykəltaraşlığı, əslində, bütpərəstliyin sənətdə əriməsi, həzm olunması idi. Onlar bütlərini dağıtmadılar, mahiyyəti ilə birlikdə şəklini də yonub yenilədilər.
Qədim Mesopotamiyada da daşdan yonulmuş tanrı heykəlləri vardı, bu gün də qalmaqdadır, ancaq bu heykəllərdə yunan heykəllərinə xas olan ideal simmetrik görünüş, yəni estetik ölçü gözlənilməyib. Şərq tanrılarının heykəllərinə riyaziyyatın sığalı belə toxunmayıb.
Bütpərəstliyin iskənə ilə deyil, balta ilə dağıdılması biz tərəflərdə insan əli ilə düzəldilən fiqurlara marağı yox etdi. Bütpərəstlikdən heykəltaraşlığa keçid baş vermədi. Ancaq başdaşı yonmağa icazə vardı deyə, indi bütün müsəlman ölkələri başdaşı sexləri ilə doludur. Dinimiz başdan-başa sənəti, insan yaradıcılığını küfr adlandırdı. Bircə yolumuz qaldı; heç bir işıq-kölgə prinsiplərinin, simmetrik ölçülərin gözlənilmədiyi miniatür sənətlə baş qatmaq. Yəni sənəti həqiqəti göstərməyə, aydınlaşdırmağa deyil, kiçiltməyə, qatıb-qarışdırmağa, görünməz etməyə məcbur etmək.
Qədim yunanlarda ağıl, simmetrik estetika anlayışına münasibətdə önə çıxdı. Bu da forma anlayışına münasibəti ciddiləşdirdi. Misir, Mesopotamiya mədəniyyətlərindən fərqli olara yunan heykəlləri didaktik yox, estetik amaclı idi.
Tanrıları bədənləşdirən yunan heykəltaraşlığının estetik təsiri o qədər güclü idi ki, ilk modernistlər olan xristian rahibləri yunan loqosundan imtina etsələr də, öz inanclarını heykəllərlə, ikonalarla bəzəməkdən özlərini saxlaya bilmədilər. Çox güman xristianlıqdakı “Gözəl olan, adil olandır” ifadəsi də öz başlanğıcını yunan tanrı heykəllərinin ideal mükəmməlliyindən alır.
Xristianlar öz kilsələrində qədim yunan mədəniyyətinin estetika anlayışına sevgisini yamsıladılar. Qədim yunan məbədləri, sarayları tanrı heykəlləri ilə bəzədildiyi kimi, xristianlar da öz kilsələrini İncil əhvalatlarına aid rəsmlərlə, ikonalarla bəzədilər. Bu da xristianlığa könül vermiş sadə, çarəsiz, avam, yazıb-oxuya bilməyən sadə insanların inandıqları şeyin nədən ibarət olduğunu kilsə divarlarında görüb tanımalarına yol açdı. Eyni zamanda İncil əhvalatlarının kilsə divarlarına rəsm edilməsi xristianların müqəddəs kitabının xalqın düşüncəsində həm də bir sənət əsəri obrazını yaratdı. İncil estetik bir dəyər qazandı.
Şeytanın, Əzrayılın, cəhənnəmin, İsanın şəklini kilsə divarlarından görən sadə xristianlar fərqində belə olmadan reallıq hissi ilə yaşamağa məruz qaldılar. O biri dünya haqqında xəyal qurmağa ehtiyacları qalmadı, çünki öldükdən sonra qarşılaşacaqları “həyat” gözlərinin önündə idi. Xristianlar yanacaqları cəhənnəmi təsəvvür etmirdilər, görürdülər. Metafizik inancları belə xristianları reallıq hissinə bağladı. Bütün bunların kökü isə allahları bədənləşdirən yunanlardan gəlirdi.
Quran belə bir deformativ hadisə ilə üzləşmədi. Biz oxuya bilmədiyimiz kitabı görə də bilmədik. O, bizə ancaq etik qadağaları, əxlaqi hədələri və utopiyaları ilə çatdırıldı. Şərqin, daha doğrusu, müsəlman Şərqinin yaradıcı bozluğunun sirri də, bəlkə, bu məqamda gizlənir; kilsə və məscid divarlarının fərqində. Qədim Yunan loqosu, simmetriyası ilə aralarında saxladıqları məsafənin yaxınlıq və uzaqlığında…
