(davamı. IV təqdimat)
Müstəqil.Az tanınmış türkoloq, filologiya elmləri doktoru, professor Minə xanım Nuriyeva-Təkləlinin Rusiya ərazisindəki tarixi türk şəhərlərindən dolğun məlumat verən “Türk Kitabı. Unudulan Tarix…” kitabının hissə-hissə davamlı olaraq byayınına başlayır.
Kitabda tarixən Türk xalqları yaşayan böyük ərazilərdə, eləcə də indi digər respublikaların hüdudları içərisində qalan ulu Türk torpaqlarında bir neçə yüz illər boyunca adı dəyişdirilən, başqa yad adlarla əvəz edilən əski Türk məskənlərindən bəhs edilir. Əldə olunan nəticələr vasitəsilə Altaylardan Balkanlara və Cənubi Qafqazlaradək olan əzəli Türk torpaqlarının həqiqi mənzərəsi əks olunur
Belqorod Dnestrovskiy. Türk harb qalası Ak Kirman
Ak Kirman tarihi Bucak vilayetinde şöhretini bu günedek taşıyan Türk kalesi olmuşdur. Hazırda müasir Odessa vilayetində (Ukrayna) liman şehridir. Şehrin Türk ismi bir mücize olarak 20. yüzyıla gelib yetişmiş, fakat II Dünya savaşı sıralarında Sovet ordusunun bu topraklara girmesi ile Belqorod Dnestrovskiy ( “Dnestr üzərində ağ şəhər”) şeklində rus diline tercüme edilerek degiştirilmişdir(yıl.1944). Ak Kirman Türk dillerinde “Beyaz Kale, şehir” demekdir, deye rus etimologu Fasmer Radlova esaslanarak yazar ( 1.66). Kalenin beyaz renkde olması ile alakadar türkler şehre Ak Kirmanla yanaşı “Beyaz Kale” da deyirdiler. Bu kalenin Hazarlar zamanından möhkem harp kalesi gibi mevcut olduğu malum olur. Şehrin arazisinde bu günedek isgit kurganı da kalmaktadır. İlk kaynaklarda kalenin Burgas Kirman olarak da adı keçilir. Kale bundan sonra Venedik, sonra Genuya idaresinde olsa da, 1241.yıldan itibaren Moğollar, ve daha doğrusu, ardınca Batı Türkləri Ak Kirmana sahip olub onu bir türk limanına dönüştürdüler. Ak Kirman kalesi, hususen XV asrdan Sultan Beyazitin ve Kırımın igit hanı olan Mengli Gerayın zamanında (1438-1454. yıllar) esaslı tamir olunmuştur. Bu zamandan o, kudretli harp kalesi şöhretini kazanmağa başlayır. Kale yüksek bir tepe üzerinde yerleşdiginden çok-çok uzaklardan bembeyaz parlayır ve büllur gibi bark vururdu. “Onun kenardan seyrinə daldık” – deye Evliya Çelebi yazıyor. Seyyah-i alem sonuncu defa 1658. yılın mayısında Ak Kirmada olarken kalede Mengli Geray han, Vaiz camisinin, Sultan Selim camilerinin büyük vakflarının, Selim han medresesinin fealiyyet gösterdigini haber verir. Ayni tasviri biz başka bir kaynakdan da almış oluruk: “ Osmanlılar devrinde Ak Kirman harp kalesi 10 mahelden ibaret idi. Burada vahtile mükemmel Osmanlı yadigarları olan Sultan Beyazit Camisi, Mengli Geray han camisinin, Vaiz camisinin, Sultan Selim han camisinin, medreseler, hamamların şehre süs və zinet verdigi” göstərilirdi. 1. Kale 7 m. yündürlükte, 5 m. eninde olan duvarlarla və 21 m. derinligi, eni 10 m. olan handekle ihatelenmiştir. Kale içəride 3 kısma bölünmüş, her kısım möhkem hasarla dövrelenmişti. Kalenin hər biri min efsane doğurmuş 26 savaş kulesi vardı. Ala Kapıdan içeriye “Kız Külesi” istihkamı yükselirdi(1, s.313). Bu meşhur kalede hiç zaman olmayan insanlar böyle onu tanımış olmalıdırlar. Zira Sovetler devrinde bir sıra meşhur filmler – “Amiral Uşakov”, “İki kalbin şarkısı”, “Otello”, “Ağır kurban bahasına”, “Gemiler istehkama hucum edirler” filmleri bu kalede çekilmiştir. Şehir 1770. yılında rus küvveleri tarafından ağır kuşatmadan sonra ele keçirilmiştir. Lakin Küçük Kaynarca sülhü şartlarına göre tekrar türklərə geri verilmişdir. 1787-1791. yılların Rus-Türk müharibesinde general Gavril Potyomkin tarafindan şehir zapt olunsa da, 1792. yılda Yaş (Yassı) barışı üzere Türkiyeye geri verilmiştir. Lakin 1806 yılında tekraren ruslar tarafindan tutulmuştur. (2, II, s.214) II Dünya savaşı sonunda sovet koşunları Ak Kirmanı tekrar işğal edib SSRİ-nin terkibine dahil etdi. Təkrar- təkrar rusların əlinə keçən və dağıntılara maruz kalan kale-şehir her defasında asıl sahipine verildikte türkler onu esaslı tamir etmişdilər. Nihayet Ak Kirmanın birdefelik kaybı ile sonuçlanan son müharibede Osmanlı tikililəri mahv edilmişdise de, kanlı döyüşlerde defalarca elden-ele geçen Ak Kirmanın bir kaç katlı möhkem duvarlarının kalıntıları hala da onu seyr edenlerin hayret ve hayranlığına neden olmaktadır. Tarihin cilveli ve acı bir hatırası olan bu şehir- kalenin asıl türk ismi ilmi ve bedii edebiyyatlarda mühafaza edilmektedir: Kutuzov feldmarşal Potyomkine Ak Kirman altından – kanlı harp meydanından 1791. yıl 14 şubat tarihli raporunda “Purutdan Dnestrə kadar olan mesafede işlerin iyi gitdigini, Ak Kirmandan Sulin nehrinin ağzına tek denizde hiç bir gemi görülmedigini” gösterirdi (3, s.15). Rus şairi Aleksandr Puşkin “Çingeneler” poemasında bir ihtiyar çingenenin dili ile Bucak ülkesinin bir zamanlar Osmanlı idaresinde olduğu hatırasının nostoljisini yetirir:
Tehdid elemirdi Tunanı Moskal,
Korkub çekinerdik onda sultandan.
Bucağı idare edirdi paşa,
Ak Kirmanın yüce külelerinden
və ayni zamanda Maksim Qorkinin, “İzerlgil karı” hikayesinin “Ben şu hikayeti Bessarabiyada deniz sahillerinde, Ak Kirman altında duymuşam” kelimeleri ile başlaması bu tarihi adı ve real tarihi geçmişi canlandırıb yada salır. Ünlu türk alimi əl- Akkirmani Mehmed Əfəndi(…?-1760) bu şehirde yaşayıb fealiyyet göstermiştir.
- Pars Tuğlaçı. Osmanlı şehirleri, İstanbul, 1985
- Sоvеtsкаya İstoruçeskaya Ensiklopediya, (16 ciltte), Moskva, 1961-76
- Кutuzov M.İ. Pismo. Zapiski. Moskva, 1989, s.15(rus dilinde).
(ardı var)
