(davamı. IX təqdimat)
Müstəqil.Az tanınmış türkoloq, filologiya elmləri doktoru, professor Minə xanım Nuriyeva-Təkləlinin Rusiya ərazisindəki tarixi türk şəhərlərindən dolğun məlumat verən “Türk Kitabı. Unudulan Tarix…” kitabının hissə-hissə davamlı olaraq byayınına başlayır.
Kitabda tarixən Türk xalqları yaşayan böyük ərazilərdə, eləcə də indi digər respublikaların hüdudları içərisində qalan ulu Türk torpaqlarında bir neçə yüz illər boyunca adı dəyişdirilən, başqa yad adlarla əvəz edilən əski Türk məskənlərindən bəhs edilir. Əldə olunan nəticələr vasitəsilə Altaylardan Balkanlara və Cənubi Qafqazlaradək olan əzəli Türk torpaqlarının həqiqi mənzərəsi əks olunur
Kaxovka. Türkün ayak izi pozulmaz: Arslan Kermen.
Tarihen ünlü ve şanlı Türk kalesi sayılan Arslan Kermenin (sonra: İslam Kermen) bu günkü adı Kahovkadır; Ukrayna’da günümüzde Hersonun vilayet merkezidir. Dneprin sol kıyısında, Han Burun adlı coğrafi bölgede yer almaktadır. Şehrin yerleştiği arazi özünde İskit meskeni kalıntılarını tutmakta, ayrıca Türk-Kıpçak belirtileri olan azman taş heykeller de hala onun göğsünde kalmaktadır. Uçsuz bucaksız çöllerin ağır sessizlik içinde yatışını kurqanlar bozuyor.
Kaxovka (eski: Arslan Kermen) çölündə Kurqan. Üzərində savaşçılar heykəli dikilmiş(20 yy.)
Zaman Türk zamanıydı … Artık XV yüzyılın sonlarına doğru Dneprin (Uzu çayı) aşağı aharları üzerinde Osmanlı devletinin birbirine yakınlıkta sıralanan Can Kermen, Kazı Kermen, Tekin, Aslan Erdek Kermen, Eski Taban, Mübarek Kermen, Arslan Kermen, Sarı Kermen, Ferah Kermen kaleleri gibi gözetleme ve önemli savaş kuleleri yükseliyordu. Bu kaleler Dneprin aşağılarını nöbet çekmekle Kırım’ın sınırlarını, Kara denizin giriş kapısını koruyordu. Her şeyden önce bu kaleler çapkınçı kazakların saldırısına metanetle göğüs gerirdi. Ama yine 17-18 yüzyılların kavşağında Pyotrun Azak boyuna seri seferleri, nihayet Azak ve diğer kulelere sahiplenen Rus çarının saldırgan niyetleri bu tehlike bulutlarını katılaşdırır. 18 yüzyılın ilk yarısında bu saldırgan girişimleri feldmarşal (müşir) Hristofor Minih komandosu altında çok sayıda Rus ordusu nasıl derler, sözden eyleme geçirdi.
Kaxovka(Arslan Kermen) çöllərində “Oğuz kurqanı”
Odur ki, 18 asır boyunca bütün savaşlarda Ruslarla mücadelede Kafkasya yönünü dikkate alan “Osmanlı hükûmeti, Çıldır valisi Süleyman Paşa aracılığıyla Dağıstan ve Azerbaycan hanlarına, hakimlerine başvurarak savaş sırasında onların da yardımını ve desteğini sağlamak için girişimlerde bulundu; ayrıca Kabartay emirlerine ve hatta Buhara Hanına da mektuplar göndererek “Rus topraklarına gönüllü birlikler göndererek akınlar düzenlemelerini istemiştir” (4, 4 c., s.99). Tüm bunlar ne zamandan beri Osmanlı-Rus savaşlarına meydan olan Kafkaz cephesinin önemini gösterir. Bu kaleler sadece Karadeniz’in yolunu değil, daha çok Karadeniz’den İstanbul kapılarına açılan yolu korumalı idi. Kudretli Kirim hanı Mengli Geray sağlam istehkamlara sahip olan Arslan Kermen kalesini (Ruslar ve Ukraynalılar da bu şehri Aslan qorod “şehir” adlandırırdılar) tekrar berkitdi ve onu gururla İslam Kermen adlandırdı (1492). Kermen türk-tatar dillerinde kale, müstahkem şehir; istihkam demektir (3, 157). Tatarlar genellikle askeri kulelere kirman ~ kermen adı verirlerdi.
Arslan Kermen anısına kale kapısı ve bürcü
Buradan yağmacı kazakların güçlenen korsan basqınlarını önlemek mümkün idi. Bu kalelerden biri İslam Kermen idi. Kale burada önceden de mevcut olan türk surlarının üzerinde yeniden möhkemlendirilmişti: 1492 yılı idi. Osmanlı’nın gerilmiş sağlam kanatları altında eski Kıpçak toprakları özgür, göğüs dolusu nefes alıyordu. Bu, uzun sürmüyor; döne döne Aşağı Dnepr (Uzu nehri) boyu topraklara saldıran yağmacı kazakların 16 yüzyıldan baskınları hızlanır; şöyle ki, 1556-1576 yılları arası Sarı Kamış (şimdi: Zaporojye) kazakları bölgeyi seri şekilde talan edip sayısız ganimetlerle geri dönüyorlardı. Kale 1795 de Ukrayna’nın hetmanı Mazepa tarafından alınıb harab edildi. Ama o bilmiyordu ki, ne kendisini ne de vatanını Rusya’nın caynağından kurtara bilmeyecekdi. Ve Poltava savaşındaki (1709) yenilgisinden sonra canını Pyotr güçlerinden zorla kurtarıp sultana sığınacakdı. Petro’nun Azak seferi bu yerlerin dinç hayatını bozdu. Kurnaz çar bu sefere yüklü miktar kuvvet çekmiştir: Azov üstüne ve çevredeki bütün toprakları istila etmeye sevk ettiği ordu Rus nizami ordusu ile beraber büyük çoğunlukla Mordva ve Mişar Tatarları, Kalmıklar, Çuvaşlar vb. bu sırada xristianlaşdırılmış tabeelerini ve elbette kazakların etkin katılımıyla çar ordusu yolu üzerindeki birçok kaleleri yıkıp uçurduğu gibi İslam Kermeni de dağıtıp geçdiler (1695). Harabe kale yıllarca kimsenin aklına düşmüyordu. Fakat yeni Rus- Türk Savaşı sırasında eski kalenin temelleri üzerinde yeni ismi Şahin Geray olan kalenin surları yükseltildi (1771).Ancak bu arazilerin Rusların kontrolüne geçmesi uzun sürdü; 1783 de Kuzey Tavriyanın (Kırım’ın) Rusya’ya keçmesine dek halen kaleye “Göçmen” nüfus yerleşdirilmemişti. Ama yakında her şey başka bir karakter alır; öyle ki 19 ağustos 1787 de Küçük Kaynarca barışının ağır koşullarını yine bilmeyen, özellikle Kırım’ın kaybı ile barışamayan sultan aynı yıl Rusya’ya savaş ilan etti. (4, 4 c. s.99) Sonuç Rusların hayrına oldu:Yeni Rus-Türk Savaşı ile 1791 yılında Ruslara geçen bu yerlerin intensiv şekilde köçmenlerle yerleştirilmesi güçlendi. Artık 18.əsrin sonunda Kuzey Tavriyada “yeni yerler” in köçürme ehali ile meskunlaşdırıldığı bazı yerleşim birimleri meydana gelmişti. İşte bu zaman İslam Kermen artık yavaş yavaş ticaret bölgesine dönüşmekte idi. 1791 yılında şehre 18 yüzyılın ikinci yarısındaki Rus-Türk savaşları askeri- ve 1784-88-de Tavriyanın hakimi olmuş general Mihail Vasilyeviç Kahovskinin (1734-1800) adı verildi. Kont Kahovski bu sırada 1789- 1791 yılı Rus-Türk savaşından yeni çıkmıştı ve hem de bu zaman Tavriyanın (Kırım eyaleti artık böyle adlandırılıyordu) hakimi idi (2, c.3, s.434).19 yüzyılın ilk yarısında Herson vilayetinin esas baş şehri olarak yaşamını sürdürürken, yüzyılın 2 yarısından Odessa limanına tahıl yollayan bir dev mıntıkaya çevrildi.İslam Kermenin (Kahovkanın) Dneprin aşağılarında yerleşmesi tüccar ve alış verişçilərin buraya toplaşmasına neden olmuştu. Hem de bol nimeti ile zengin olan Kırımdan çumaklar (arabaçılar) gece-gündüz tuz, balık taşıyıp götürüyorlardı.
Eski İslam Kermen kalesi anısına inşa edilmiş bina
Burada ticaret yarmarkası organize ediliyordu. Kırım Savaşı (1853-1856) İslam Kermenin taliisinde yeni sayfa açılır: Rus ordusunun cebbehanesi, savaşın birçok arka rezervi burada bulunuyordu. Kentte yaralılar için de çok Hospitaller inşa edildi. Kahovka 1938 yılından şehirdir (1, т. 11, с. 548)
ƏDƏBİYYAT
- Büyük Sovyet Ensiklopedisi (30 ciltte, c.11; Rus dilinde); M., 1969-1978
- Ukrayna SSC-nin şehir ve köylerinin tarihi, Kiyev(rus dilinde), 1978.
- Nikonov Vladimir Andreyeviç. Kısa toponimik sözlük, Moskva(rus dilinde), 1966.
- Yaşar Yücel, Ali Sevin. Türkiye tarihi, 4 c.,Osmanlı dönemi(1730-1861), TTK Basımevi, Ankara, 1992.
