1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə Xocalıda baş verənlər təkcə Azərbaycanın deyil,
bütün dünyanın yaddaşında insanlıq əleyhinə törədilmiş ən dəhşətli cinayətlərdən biri kimi
qalmalıdır.
Bu faciə XX əsrin sonlarında dinc əhaliyə qarşı törədilən vəhşiliklərin ən qanlı
nümunəsidir. Soyqırım zamanı 613 nəfər, o cümlədən 106 qadın, 63 uşaq və 70 yaşlı insan
amansızcasına qətlə yetirildi, 487 nəfər ağır yaralandı, 1275 nəfər əsir götürüldü, 8 ailə
tamamilə məhv edildi, 150 nəfərin taleyi isə hələ də naməlumdur.
Bu, yalnız saylarla ifadə edilə biləcək bir faciə deyil. Xocalı hadisələri sübut etdi ki, müharibənin
qaydaları pozulduqda, qadağan olunmuş üsullarla dinc insanlara hücum edildikdə, beynəlxalq
hüququn sükutu bir xalqın məhv edilməsinə gətirib çıxara bilər. O gecə Xocalıda yaşananlar
sadəcə bir şəhərin işğalı deyil, açıq şəkildə törədilmiş soyqırım idi. Şəhər erməni silahlı qüvvələri
tərəfindən tamamilə mühasirəyə alınmışdı və əhalinin qaçış yolları bağlanmışdı. Ermənilər
qadın, uşaq, yaşlı demədən insanları öldürərək, Azərbaycan xalqına mənsub olan hər kəsi
məhv etməyə çalışırdılar.
Xocalının Strateji Əhəmiyyəti və Hücumun Arxasındakı Məqsəd
Xocalı Qarabağda strateji mövqeyə malik şəhərlərdən biri idi. Burada yerləşən hava limanı həm
Azərbaycanın, həm də Ermənistanın bölgədə üstünlük qazanması üçün mühüm rol oynayırdı.
1991-ci ilin oktyabrından etibarən erməni silahlı birləşmələri Xocalını blokadaya alaraq, şəhərin
kommunikasiya xətlərini kəsmişdilər. Əhali çətin şəraitdə, qida və tibbi yardımdan məhrum halda
yaşayırdı. Fevralın 25-də Xankəndində yerləşən 366-cı motoatıcı alayın ağır texnikası və erməni
qüvvələri şəhərə hücum edərək onu tamamilə məhv etdilər.
Xocalıya edilən hücum təkcə hərbi əməliyyat deyil, açıq şəkildə etnik təmizləmə idi.
Ermənistanın keçmiş prezidenti Serj Sarkisyanın illər sonra bu barədə verdiyi açıqlama, bu
hücumun məqsədli və düşünülmüş bir soyqırım aktı olduğunu sübut edir:
“Xocalıya qədər azərbaycanlılar düşünürdülər ki, ermənilər dinc əhaliyə əl qaldırmazlar. Biz bu
stereotipi qıra bildik.”
Bu açıqlama onu göstərir ki, Xocalı soyqırımı yalnız hərbi məqsədlə həyata keçirilən əməliyyat
deyil, həm də Azərbaycan xalqına qarşı aparılan genişmiqyaslı qırğın siyasətinin bir hissəsi idi.
Hücumun əsas məqsədi azərbaycanlıları qorxudaraq, onların Qarabağdan tamamilə köç
etməsinə nail olmaq idi.
Faciənin Dəhşətli Nəticələri və İnsanlıq Əleyhinə Cinayətlər
Xocalıda baş verənlər ən ağır müharibə cinayətləri sırasında yer alır. Hücum zamanı təkcə
öldürmə deyil, qətlə yetirilən insanların meyitləri üzərində təhqiramiz hərəkətlər də törədildi.
Hamilə qadınların qarınları yarıldı, uşaqlar və qocalar amansızcasına qətlə yetirildi, insanlar
diri-diri yandırıldı. Müharibə qaydalarına görə qadağan olunmuş üsullardan istifadə edilərək,
dinc sakinlərə qarşı xüsusi qəddarlıq tətbiq edildi.
Meyitlərin çoxu sonradan tapıldıqda tanınmaz halda idi. Fotolar və şahidlərin ifadələri göstərir ki,
erməni qüvvələri yalnız insanları öldürməklə kifayətlənməyib, onları işgəncə verərək qətlə
yetiriblər. Üzərində yanıq izləri, kəsilmiş bədən üzvləri olan meyitlər Xocalıda baş verənlərin
vəhşiliyi haqqında danılmaz faktlardır.
Xocalıdan sağ çıxan şahidlər illər sonra da bu hadisələri xatırladıqda, həmin gecə çəkdikləri
ağrını unuda bilmədiklərini bildirirlər. Şahidlərdən biri həmin gecəni belə xatırlayır:
“Uşaq ağlamasın deyə onun ağzını əlimizlə bağlayırdıq, amma donmuşdu, artıq nəfəs almırdı.
Qaçırdıq, amma hara gedəcəyimizi bilmirdik. Hər tərəfdən güllə səsləri gəlirdi.”
Beynəlxalq Reaksiya və Xocalının Tanınması
Xocalı faciəsinə dünya ictimaiyyətinin reaksiyası müxtəlif olub. Bəzi ölkələr bu hadisəni soyqırım
kimi tanıyıb, digərləri isə səssiz qalıb. Azərbaycan dövləti bu faciənin beynəlxalq miqyasda
tanınması üçün “Xocalıya Ədalət” kampaniyasını həyata keçirir. Bu kampaniyanın əsas məqsədi
Xocalı qurbanlarının qanının yerdə qalmamasını təmin etmək, beynəlxalq ictimaiyyəti bu
soyqırımı tanımağa çağırmaqdır.
Hazırda Pakistan, Meksika, Kolumbiya, Çexiya, Sudan, Bosniya və Herseqovina, İordaniya,
Peru və bir sıra digər ölkələr Xocalı faciəsini soyqırım kimi tanıyıb. Buna baxmayaraq, hələ də
bir çox ölkə siyasi maraqlar səbəbindən bu faciəyə lazımi qiyməti vermir.
Beynəlxalq hüquq baxımından, Xocalıda baş verənlər BMT-nin 1948-ci il Soyqırımın Qarşısının
Alınması və Cəzalandırılması Konvensiyasına tam uyğun olaraq, soyqırım aktı kimi
dəyərləndirilməlidir. Çünki bu faciə məhz azərbaycanlıları etnik mənsubiyyətinə görə qətlə
yetirmək məqsədilə törədilmişdi. Lakin dünya siyasətində ikili standartlar bu faciənin rəsmi
şəkildə tanınmasının qarşısını alır.
Xocalının Azərbaycan Cəmiyyətinə Təsiri və Tarixi Dərslər
Xocalı faciəsi Azərbaycan xalqının yaddaşında silinməz bir iz buraxdı. 1990-cı illərin
əvvəllərində Azərbaycanın hərbi gücü zəif idi, siyasi rəhbərlik isə faciənin qarşısını almaqda aciz
qalmışdı. Lakin Xocalı hadisələri xalqın mübarizə ruhunu daha da gücləndirdi. 44 günlük Vətən
müharibəsində Azərbaycan Ordusunun Xocalıdan keçərək Şuşanı azad etməsi, həm rəmzi,
həm də strateji baxımdan xüsusi önəm kəsb edirdi.
Bu faciə həmçinin Azərbaycanın xarici siyasətində də mühüm rol oynadı. Son illərdə
Azərbaycan hökuməti Xocalının beynəlxalq aləmdə tanıdılması üçün bir sıra uğurlu addımlar
atıb. Hər il fevralın 26-da Xocalı faciəsi dünya ictimaiyyətinə çatdırılır, soyqırımı tanıyan ölkələrin
sayı artır.
Xocalı yalnız bir şəhərin adı deyil, Azərbaycan xalqının tarixində unudulmaz bir yaradır. Bu
faciəni unutmaq, gələcəkdə belə hadisələrin təkrarlanmasına göz yummaq deməkdir. Tarixi
ədalət bərpa olunmadan, bu soyqırımı törədənlər beynəlxalq məhkəmə qarşısında cavab
vermədən, Xocalının yarası sağalmayacaq. Azərbaycan xalqı Xocalı qurbanlarının ruhu
qarşısında ən böyük borcu – həqiqəti dünyaya çatdırmaq və bir daha belə faciələrin baş
verməsinə imkan verməməkdir.
Gülnarə Allahverdiyeva
ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi.
