Kulis.az əsl adı Hloya Ardeliya Vofford olan “Afro-Amerikan” ədəbiyyatının Nobel mükafatlı yazarı Toni Morrisonun 1993-cü ildə “Paris Review” jurnalı üçün amerikalı yazar və redaktor Elisa Şapelin (Elissa Schappell) suallarını cavablandırdığı müsahibəni təqdim edir.
– Səhər açılmamış yazmağa başladığınızı dediniz. Bu vərdiş praktik səbəblərdən yaranıb, yoxsa səhər tezdən sizin üçün daha məhsuldar olur?
– Səhər tezdən yazmağa başlamaq zərurətdən başladı – yazmağa təzə başlayanda azyaşlı uşaqlarım vardı, onlar “ana” deyib nələrsə istəməyə başlamazdan əvvəlki vaxtdan istifadə etmək istəyirdim – və bu vaxt, həmişə səhər saat beşə təsadüf edirdi. Uzun illər sonra “Random Haus”dan (“Random Hause” dünyanın ən böyük ingilis nəşriyyatı olub – tərc.) işdən uzaqlaşanda bir neçə il evdə vaxt keçirdim. Beləliklə, haqqımda əvvəllər heç ağlıma gəlməyən şeyləri kəşf etdim. Əvvəllər nə vaxt yemək istədiyimi bilmirdim, çünki həmişə nahar, axşam yeməyi və ya səhər yeməyi vaxtı yeyirdim. Bütün vərdişlərimi iş və uşaqlar idarə etmişdi… Mən öz evimin həftəiçi səslərini bilmirdim; bunlar məni bir az çaşdırdı.
Mən o vaxt “Sevgili” əsərinin yazılması ilə məşğul idim – bu, 1983-cü ildə baş verirdi – nəhayət, mən başa düşdüm ki, səhərlər daha aydın, daha inamlı və ümumiyyətlə, daha ağıllıyam. Uşaqların körpəykən məndə formalaşdırdığı tezdən durmaq vərdişi sonradan seçimim oldu. Günəş batdıqdan sonra mən o qədər parlaq, hazırcavab və ya ixtiraçı ola bilmərəm.
Bu yaxınlarda bir yazıçı ilə söhbət edirdim, o, yazı masasına keçəndə mənə nə etdiyini təsvir etdi. Bu jestin nə olduğunu dəqiq xatırlamıram – kompüter klaviaturasına toxunmazdan əvvəl stolun üstündə toxunduğu bir əşya var idi – amma buna görə də yazmağa başlamazdan əvvəl etdiyimiz kiçik rituallar haqqında danışmağa başladıq. Əvvəlcə ritualım olmadığını düşünürdüm, amma sonra xatırladım ki, hər səhər hava açılmamış – qaranlıq olmalıdır – oyanıb qəhvə dəmləyirəm, sonra qəhvəmi içə-içə havanın işıqlanmasını seyr edirəm. O bunun bir ritual olduğunu söylədi. O zaman anladım ki, mənimçün bu ritual yalnız “qeyri-dünyəvi” adlandıra biləcəyim bir məkana girməyə hazırlığımdan ibarətdir… Yazarların hamısı o sirli prosesdə iştirak etmək, vasitəçilik etmək və ya əlaqə saxlamaq üçün bir çox üsullar işləyib hazırlayıblar. Mənim üçün bu transformasiyanın siqnalı işıqdır. İşıqda olmaq yox, işıq gəlməmişdən əvvəl orada olmaq… Bu mənə müəyyən mənada nələrsə verir.
Mən həmişə tələbələrimə deyirəm ki, bilməli olduqları ən vacib şeylərdən biri günün hansı vaxtı daha yaradıcı olduqlarını müəyyən etmələridir. Onlar özlərinə bu sualları verməlidirlər: İdeal otaq necə görünür? Musiqi lazımdır? Yoxsa səssizlik olmalıdır? Çöldə xaos var, yoxsa sakitlikdir? Xəyal gücümü sərbəst buraxmaq üçün mənə nə lazımdır?
– Bəs yazma rutininiz necədir?
– Əvvəllər heç vaxt yaşamadığım ideal bir yazı rutinim var. Buna görə də nə telefon zənglərinin olacağı, nə də evdən bayıra çıxmalı olacağım doqquz müdaxiləsiz gün boyu yazmalıyam. Bir də öz məkanım olmalıdır, nəhəng masalardan ibarət bir yer. Amma getdiyim hər yerdə bu qədər yerim olur (yazı masasındakı kiçik kvadratı göstərir), bundan artığını ala bilmirəm. Mən həmişə Emili Dikinsonun kiçik yazı masasını xatırlayıram və gülümsəyib orada oturan o şirin qadını düşünürəm. Hamımızın əlində ancaq bu qədəri var: Sənədləşmə sistemi nə olur-olsun və onu nə qədər təmizləsən də, həmişə balaca qalan sahədir bu: Həyat, sənədlər, məktublar, sorğular, dəvətnamələr, fakturalar daim gəlib gedir. Mən müntəzəm yaza bilmirəm. Bunu heç vaxt edə bilməmişəm. Bunun əsas səbəbi də səhər doqquzdan axşam beşə kişi işləməyim olub. Bu saatlarda ya tələsik yazacaqdım, ya da həftə sonu səhər açılana qədər çox vaxt sərf edəcəkdim.
– İşdən sonra yaza bilirdiniz?
– Bu çətin idi. Nizam-intizam yerinə məcburiyyəti qoyaraq düzənli boşluqların olmamasının öhdəsindən gəlməyə çalışdım, beləliklə bir şey təcili orada olanda, təcili görünəndə və ya başa düşüləndə, ya da metafora çox güclü olduqda hər şeyi bir kənara qoyub uzun müddət davamlı yazardım. Sizinlə ilk qaralamanı almaq haqqında danışıram.
– Bunu birbaşa etmək məcburiyyətindəsiniz?
– Edirəm. Mən bunun qanun olduğunu düşünmürəm.
– Robert Frost (4 Pulitzer Mükafatı almış amerikalı şair – tərc.) kimi qatarda gedərkən ayaqqabınızın altına yaza bilərdinizmi? Təyyarədə yaza bilərdinizmi?
– Bəzən çətinlik çəkdiyim nəsə yerinə oturur, deyək ki, söz sırası, buna görə kağız qırıntılarına, otel dəftərxana ləvazimatlarına, avtomobillərə yazmışam. Gəlsə, yazaram. Həqiqətən gəldiyini bilirsənsə, onu yerə qoymalısan (özündən çıxarmalısan).
– Fiziki olaraq necə yazırsınız?
– Qələmlə yazıram.
– Heç kompüterdən istifadə etmirsiniz?
– Edirəm, amma adətən hər şey yerində olandan sonra bu cür edirəm. Mətni kompüterə yazıram və onu yenidən nəzərdən keçirməyə başlayıram. Amma hər şeyi əvvəlcə karandaşla yazıram. Karandaşım yoxdursa, bəlkə tünd qələmdən istifadə edə bilərəm. Çox seçici deyiləm, amma sarı bloknotlar və sadə qələmlə yazmağa üstünlük verirəm.
– Adi sadə qələmlə?
– Eynilə. Bir dəfə diktofondan istifadə etməyə çalışdığımı xatırlayıram, amma alınmadı.
– Həqiqətən diktofona hekayə diktə etmisiniz?
– Hər şeyi deyil, bir az. Məsələn, iki və ya üç cümlə ağlıma gələndə, xüsusən də “Rəndom Haus”a hər gün gedib-gələndə maşında diktofon aparacağımı düşünürdüm. Mənə elə gəldi ki, ora sadəcə qeydlər edə bilərəm. Bu bir fəlakət idi. Yazılmamış yazılarıma inanmıram, baxmayaraq ki, sonrakı proseslərdə o cümlələrə lirik, standart, danışıq dilinin birləşməsini vermək üçün çox çalışıram. Bütün bunları daha canlı və təmsili bir şeyə birləşdirmək lazım olur. Amma ağlıma gələn, sonra danışılan və dərhal səhifəyə köçürülən bir şeyə inanmıram.
– Üzərində işləyərkən heç yazdıqlarınızı yüksək səslə oxumusunuz?
– Nəşr olunana qədər yox. Mən performansa inanmıram. Heç uğurlu olmadığı halda uğurlu olduğunu düşünməyimə səbəb ola biləcək bir cavab ala bilərəm. Mənimçün yazmağın çətinliyi – çətinliklərin arasında – heç bir şey eşitməyən bir oxucu üçün bir səhifədə sakit şəkildə fəaliyyət göstərəcək bir dil yazmaqdır. İndi bunun üçün sözlər arasında olanlarla çox diqqətlə işləmək lazımdır. Nə deyilməz. Hansı ölçüdür, hansı ritmdir və s. Yəni yazdıqlarınızı gücləndirən, yazmadıqlarınızdır.
– Müəyyən standarta çatmaq üçün yazdıqlarınız üzərində bir neçə dəfə işləyirsiniz?
– Bəli, yenidən işləməyə ehtiyacı olan mətnlər üzərində bacardığım qədər işləyirəm. Demək istəyirəm ki, altı dəfə, yeddi dəfə, on üç dəfə düzəliş etdiyim mətnlər olub.
– İyirmi il redaktor işləməyin bir yazar kimi sizə təsir etdiyini düşünürsünüz?
– Əmin deyiləm. Bu mənim nəşriyyat sənayesinə olan heyranlığımı azaltdı. Mən yazarlar və naşirlər arasında bəzən mövcud olan düşmən münasibəti başa düşdüm, amma, eləcə də, redaktorun nə qədər vacib olduğunu öyrəndim. Redaktor olmasaydım bunu heç vaxt bilməzdim.
– Redaktorlar müəllifə həyati mənada kömək edir?
– Bəli. Yaxşı redaktorların böyük faydaları olur. Bu, bir qədər kahinlərin və psixiatrların işinə bənzəyir; Pis birinə rast gəlməkdənsə tək qalsan daha yaxşı olar. Amma elə nadir və vacib redaktorlar var ki, arxasınca qaçmağa dəyər. Əgər elə redaktorun varsa, özün dərhal biləcəksən onsuz.
– Hisslərinizi anlamaq üçün yazırsınız?
– Xeyr, mən nə hiss etdiyimi, necə hiss etdiyimi çox yaxşı bilirəm. Mənim duyğularım da başqalarında olduğu kimi qərəzlərimin və inanclarımın nəticəsidir. Amma məni maraqlandıran ideyanın mürəkkəbliyi və incəliyidir. Söhbət “inandığım şeylər bunlardır” məsələsi deyil, elə olsaydı əgər, kitab yox, orta səviyyəli mətn olardı. Kitab dediyimiz şey “Mənim inandığım şey bu ola bilər, amma bəlkə səhv edirəm… Nə ola bilər? və ya “Bunun nə olduğunu bilmirəm, amma mən və digər insanlar üçün nə demək olduğunu tapmaq istəyirəm” şəklində təzahür edir.
– Uşaqlıqda yazar olmaq istəyirdiniz?
– Yox. Mən oxucu olmaq istəyirdim. Düşünürdüm ki, yazılmalı olan hər şey yazılıb və ya yazılacaq. İlk kitabımı yazmağımın səbəbi oxumaq istədiyim, lakin hələ yazılmamış bir kitabı kəşf etməyimdir. Mən yaxşı oxucuyam. Mən bunu sevirəm. Əslində etdiyim şey budur. Əgər bir kitabı oxuyuramsa, bu ona verə biləcəyim ən yüksək iltifatdır. İnsanlar özüm üçün yazıram deyəndə pis və narsist səslənir, amma müəyyən mənada öz əsərinizi oxuya bilirsinizsə, – yəni onu real tənqidi mövqedən oxuya bilirsinizsə – bu sizi daha yaxşı yazar və ya redaktor edər. Mən yazı dərsləri keçərkən tələbələrimə öz əsərlərini oxumağı öyrədirəm; bu yazdıqlarınızdan həzz almaqla eyni şey deyil. Yəni ondan uzaqlaş və onu yenidən əlinə götürəndə ilk dəfə oxuyursan kimi hiss et. Tənqid belədir. Maraqlı cümlələrə, filan çox qapılma…
– Hardasa oxumuşdum ki, yazmağa başlamağınızın səbəbi boşanma sonrası gələn tənhalığı qovmaq olub. Bu doğrudur? İndi başqa səbəbdən yazırsınız?
– Bir balaca elədir. Olduğundan daha sadə səslənir. Bilmirəm bu səbəbdənmi, yoxsa başqa səbəbdənmi, bəlkə də bilmədiyim bir səbəb var. Tək bildiyim odur ki, yazacaq bir şeyim olmasa buranı sevməyəcəm.
– Heç gizli yazmaq istəmisiniz?
– Bəli, bunu şəxsi məsələ kimi gizli saxlamaq istəmişəm. Mənə özəl bir şey… Çünki ağzından çıxan kimi dərhal başqaları müdaxilə etməyə çalışır. “Rəndom Haus”da işləyəndə heç kimə yazıçı olduğumu deməmişdim.
– Niyə deməmişdiniz?
– Dəhşətli olardı. Əvvəla, məni buna görə işə götürməmişdilər. Mən onlardan biri olmaq üçün işə girməmişdim. İkincisi, düşünürəm ki, bilsəydilər məni işdən çıxarardılar.
– Doğrudan?
– Əlbəttə. Bədii ədəbiyyat yazan daxili redaktorları yox idi. Ed Doktoroy (Edqar Lourens Doktoroy – amerikalı yazar – tərc.) istefa vermişdi. Bazarda elə bir redaktor yox idi ki, müəlliflərin əsərlərini alıb danışıqlar apararkən öz romanlarını çap etdirsin.
– “Rəndom Haus”da insanların aralarında bir yazarın olduğunun fərqinə vardığı o anı təsvir edə bilərsinizmi?
– “Ən mavi göz” adlı kitabım çap olunmuşdu. Bu barədə heç kimə deməmişdim. “Nyu York Taymz” qəzetində kitab treylerini oxuyana qədər heç kim bu kitab haqqında bilmirdi. “Holt” nəşriyyatı tərəfindən çap edilmişdi. Orada işləyən cavan adama kimsə mənim nələrsə yazdığımı demişdi, o da kitabı bitirib göndərməyimi xahiş etdi. 1968-1969-cu illərdə bir neçə qara adam yazırdı və qaraların yazdıqlarına qarşı maraq getdikcə artırdı. Bu adam da kitabımı bu kontekstdə dəyərləndirərək yaxşı satılacağını düşünürdü. Amma səhv edirdi. Əsas satılan şey buydu: “Gəl, sənə mənim nə qədər güclü olduğumu və sənin də nə qədər pis olduğunu göstərim” tipli əsərlər. Niyəsə riskə getdi. Mənə çox pul vermədi və kitabın satılıb-satılmamasının heç bir əhəmiyyəti yox idi. “Nyu York Taymz”da bazar günü bu kitab haqqında çox pis yazı getdi; amma həftəiçi çıxan məqalə olduqca yaxşı idi.
– Afro-amerikalı yazar kimi tanınmaqdansa, ədəbiyyatın daha böyük bir hissəsi olmağı üstün tutmazdınızmı?
– Əsərlərimin afro-amerikalı olduğunu bilməyiniz çox vacibdir; Təbii ki, sonradan daha böyük sulara girərsə daha yaxşı olar, əlbəttə ki. Amma bunu məndən heç kim tələb etməməlidir. Coysdan bunu heç kim istəməyib. Tolstoydan da eləcə. Yəni onlar rus, fransız, irland və ya katolik ola bilərlər, onlar haradan gəldiklərini də yazırlar, mən də elə yazıram. Mənə gəldikdə, mənim afro-amerikalı keçmişim var; həm də katolik və orta qərbli də ola bilər. Bunlar da məni müəyyənləşdirir, hamısı çox önəmlidir.
– Sizi Qabriel Qarsia Markes kimi magik reallıqlarla müqayisə edəndə təəccüblənirsiniz?
– Bəli, əvvəllər təəccüblənirdim. Mənim üçün bunun heç bir mənası yoxdur. Məktəblər mənim üçün ancaq ədəbiyyatdan dərs deyəndə önəmli olur. Burada bir yığın boş sarı vərəqlə oturanda heç nə vecimə olmur… Nə deməliyəm ki? Mən magik realistəm? Hər məzmun, eyni zamanda öz formasını tələb edir.
– Heç qəzəbin və ya başqa duyğunun təsiri altında yazmısınız?
– Xeyr. Qəzəb güclü, lakin kiçik duyğudur. Onun davamlılığı yoxdur. Heç bir şey istehsal etmir. Yaradıcı deyil… Ən azından mənim üçün belədir. Yəni bu kitabları yazmaq üçün ən azı üç il lazımdır!
– Bu, qəzəbli qalmaq üçün uzun müddətdir?
– Bəli. Onsuz da mən belə şeylərə inanmıram. Mən kiçik və keçici duyğulara inanmıram: “Çox tənhayam, Tanrım…”. Bu duyğulara güvənib yazmağı sevmirəm. Yəni məndə bu hisslər var, amma…
– Bəs onlar yaxşı ilham mənbəyi deyil?
– Onlar deyillər və əgər beyniniz soyuq deyilsə, istənilən əhval-ruhiyyəyə sala biləcəyiniz soyuq fikirlər yaratmırsa, heç bir şey yoxdur. Soyuq olmalıdır, soyuq fikir olmalıdır… Ya soyuq, ya da heç olmasa sərin. Yeganə meyar budur.
– Kitablarınız haqqında yazılan rəyləri oxuyursunuz?
– Hər şeyi oxuyuram.
– Doğrudan? Həddindən çox ciddi görünürsünüz.
– Haqqımda gördüyüm hər şeyi oxuyuram.
– Niyə belədir?
– Mən nə baş verdiyini bilməliyəm!
“Ədəbiyyat” qəzeti
